ویرانه‌های جنگ اوکراین

هدیه شیران- روزنامه‌نگار

یک‌سال پیش که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دستور پیشروی تانک‌های ارتش روسیه به‌سوی مرزهای اوکراین را داد، روند تغییر مناسبات بین‌المللی و پایان حدود 30سال آنچه از آن با عنوان «جهانی شدن» نام برده می‌شد به‌طور رسمی آغاز شد. تبعات این جنگ نه‌تنها قاره اروپا را نشانه رفت که دامن امنیت غذایی جهان و بازارهای انرژی را نیز گرفت و اقتصاد جهان را که هنوز درگیر تبعات همه‌گیری ویروس کرونا بود شوکه کرد.
گرچه هیچ‌یک از طرفین جنگ تمایلی ندارد تا شمار قربانیان نظامی خود را اعلام کند، اما برآوردها حاکی از آن است که در 12ماه گذشته، دست‌کم از میان مردم عادی بیش از 8هزار نفر کشته و حدود 13هزار نفر زخمی شده‌اند. بیش از 13میلیون نفر هم آواره شده‌اند. در این میان نه‌تنها هیچ نشانه‌ای دال بر عقب‌نشینی کی‌یف یا مسکو و پایان بزرگ‌ترین درگیری نظامی اروپا پس از جنگ جهانی دوم دیده نمی‌شود، که برای نخستین بار پس از چند دهه تهدید درگیری هسته‌ای نیز جدی‌تر از همیشه به‌نظر می‌رسد.

تبعات فلج‌کننده اقتصادی جنگ برای اوکراین
تبعات جنگ برای اوکراین را در چند عبارت می‌شود خلاصه کرد: بخش زیادی از این کشور به ویرانه تبدیل شده است، میلیون‌ها شهروند در سرما و تاریکی به‌سرمی‌برند درحالی‌که زندگی برای مردم روسیه طبق روال عادی گذشته در جریان است. با این حال، در آستانه ورود جنگ به دومین سال، مشخص شده که تبعات اقتصادی این درگیری دامن هر 2کشور را گرفته و هر چه جنگ طولانی‌تر شود، فهرست هزینه‌های اقتصادی این جنگ برای 2کشور طولانی‌تر خواهد شد.
جنگ، اوکراین را تقریبا فلج کرده است به‌طوری که حتی اگر همین امروز درگیری‌ها تمام شود مشخص نیست که بازسازی‌ زیرساخت‌های ویران شده این کشور چقدر زمان خواهد برد. وب‌سایت بلومبرگ گزارش داده که تولید ناخالص داخلی این کشور در سال2022 بیش از 30درصد کاهش یافته که بیشترین کاهش از زمان استقلالش در 3دهه گذشته است. کسری بودجه سال گذشته اوکراین تقریبا معادل 27درصد از تولید ناخالص داخلی بود که دولت تلاش کرد با کمک‌های خارجی و استقراض‌های سنگین آن را مدیریت کند. تورم در اوکراین به‌طور رسمی 20درصد اعلام شده اما در واقعیت فراتر از 30درصد است که برای قشر آسیب‌پذیر و فقیر اوکراین حتی از این هم بدتر است. برای مثال، قیمت سبزیجات در شهر خرسون که قطب تولید سبزیجات در اوکراین بود تا 85درصد افزایش یافته؛ شهری که صحنه نبردهای سنگین نظامی بوده و بخش زیادی از آن اکنون در کنترل نیروهای روسیه است.
در این میان بانک ملی اوکراین برای کنترل بازار سرمایه و نرخ ارز رویه‌های نظارتی شدیدی را اعمال کرده است. این نهاد مالی در تلاش برای مهار جریان خروج سرمایه، نظام نرخ ثابت ارز را به اجرا گذاشت، بااین حال روند کاهش ارزش پول ملی همچنان ادامه دارد. با وجود افزایش تورم تقریبا هیچ افزایش حقوقی در کار نیست. در این میان مرکز مطالعات شرقی مستقر در ورشو پایتخت لهستان نیز اعلام کرده که نرخ بیکاری در اوکراین در حال حاضر چیزی حدود 40درصد است. با این حال، آنچه فشارهای اجتماعی بر دولت زلینسکی را تعدیل کرده مهاجرت اجباری میلیون‌ها اوکراینی و فراخوان عمومی مردان 18 تا 60 سال برای حضور در میادین جنگ است. با این حال، سیل مهاجرت‌ها و تلفات فزاینده اوکراین در درگیری‎های نظامی نیروهای کار این کشور را نیز به‌شدت تقلیل داده که خطری بالقوه برای اقتصاد آن به شمار می‌رود.

خسارت 127میلیارد دلاری به زیرساخت‌ها
درگیری‌های نظامی برای مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی اوکراین تبعات سنگینی داشته است. تقریبا اغلب صنایع سنگین اوکراین در جنوب این کشور متمرکز بودند، یعنی جایی که روسیه از ابتدای جنگ بیشترین پیشروی را در آنجا داشته و بیشترین ویرانی را به بار آورده است. بلومبرگ نوشته، بررسی‌های 4ماه پیش دانشگاه اقتصاد کی‌یف (KSE) حاکی از آن است که خسارات وارده به جاده‌ها، پل‌ها، خانه‌ها، مدارس، بیمارستان‌ها و زمین‌های زراعی حدود 127میلیارد دلار است. دانشگاه اقتصاد کی‌یف همچنین حجم نابودی دارایی‌های فیزیکی کسب‌وکارهای اوکراینی در طول 12‌ماه گذشته را 13میلیارد دلار تخمین زده است، درحالی‌که خسارات غیرمستقیم ازجمله بازارهای از دست رفته بیش از 33میلیارد دلار است. صنعت کشاورزی اوکراین در مناطق حاصلخیز جنوبی نیز آسیب‌های جدی دیده است. به‌عنوان مثال، برداشت گندم از 32.5میلیون تن در سال2021 میلادی به 26.6میلیون تن در سال گذشته کاهش یافته و تقریبا یک چهارم این محصول را نیروهای روسیه در اختیار گرفتند.
بلومبرگ با اشاره به‌شدت ویرانی‌های به جا مانده از جنگ در اوکراین می‌نویسد: «اغلب متحدان غربی اوکراین خوش‌بینانه معتقدند که روسیه در پایان این جنگ غرامت خسارات‌ به بار آمده در درگیری نظامی را خواهد پرداخت اما واقعیت این است که چشم‌انداز پرداخت چنین غرامتی از سوی روسیه به‌عنوان یک قدرت هسته‌ای اصلا روشن نیست. در این میان برخی کارشناسان عنوان می‌کنند که می‌توان از دارایی‌های بلوکه شده روسیه در کشورهای غربی برای پرداخت این غرامت استفاده کرد اما این کار نیز مشکلات و چالش‌های حقوقی جدی دارد. علاوه براین، اجرایی کردن چنین پیشنهادی که اخیرا از سوی کمیسیون اروپا مطرح شده می‌تواند اعتبار نظام مالی جهانی را تهدید کند. آنچه تبعات اقتصادی جنگ در اوکراین را تشدید کرده فساد نهادینه شده در این کشور است که با وجود تلاش‌های دولت زلینسکی برای اطمینان دادن به شرکای خود مبنی بر اینکه قویا در حال مبارزه با آن است همچنان در کی‎یف پابرجاست و دزدی اموال عمومی توسط مقام‌های ارشد این کشور - حتی در بحبوحه جنگ - نیز ادامه دارد.

تبعات اقتصادی جنگ برای روسیه
تبعات اقتصادی جنگ در روسیه نیز تاحدی احساس شده است. براساس ارزیابی‌های بلومبرگ، تولید ناخالص داخلی روسیه در سال2022 میلادی 3درصد کاهش یافته است. تورم نیز در این کشور 13درصد اعلام شده که البته در مقایسه با افزایش سرسام‌آور هزینه‌های زندگی در دیگر کشورهای اروپایی و غربی چندان زیاد نیست. کسری بودجه روسیه در سال گذشته میلادی معادل 2درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور بوده که حتی با وجود محدودیت‌ تحریم‌های اعمال شده از سوی غرب، برای مسکو قابل مدیریت بوده است. نرخ رسمی بیکاری نیز در روسیه از 4.8درصد در سال گذشته میلادی به 4درصد رسیده است.
بلومبرگ نوشته: این آمارهای رسمی دولت روسیه است که برخی از کارشناسان اقتصادی صحت آن را زیر سؤال می‌برند. چرا که پس از پایان محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کرونا انتظار می‌رفت که روسیه رشد اقتصادی 3درصدی داشته باشد، بنا براین آسیبی که به تولید ناخالص داخلی روسیه پس از جنگ وارد شد نزدیک به 6درصد از کل تولید ناخالص داخلی 1.8هزار میلیارد دلاری این کشور در سال2021 است. از سوی دیگر، اثرات تحریم‌های گسترده‌ای که علیه روسیه اعمال شده نیز به مرور خود را نشان داده و اقتصاد این کشور را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.
درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز مهم‌ترین بخش درآمد اقتصادی روسیه است که هدف تحریم‌های غرب قرار گرفت. در ماه‌های ابتدایی جنگ که قیمت انرژی در بازارهای جهانی به‌طور قابل توجهی افزایش یافت سود زیادی عاید مسکو شد. اما تأثیر تحریم‌ها و اعمال سقف قیمت برای نفت روسیه در ماه‌های اخیر نمایان شده است. اکنون قیمت نفت خام برنت و نفت اورال روسیه تفاوت معناداری دارد. به‌گفته مسئولان اقتصادی روسیه، قیمت نفت اورال در 12‌ماه گذشته 42درصد افت داشته است. درآمدهای نفت و گاز روسیه در بیشتر ماه‌های سال گذشته یک هزار میلیارد روبل (13.4میلیارد دلار) بود اما این رقم در ماه‌های پایانی سال2022 (نوامبر و دسامبر) به کمتر از 900میلیارد روبل رسید. درآمد نفت‌وگاز روسیه در نخستین‌ماه سال2023 میلادی نیز چیزی حدود 425میلیارد روبل بوده است.
همزمان با کاهش درآمدهای نفت‌وگاز روسیه، هزینه‌های نظامی این کشور در سال2022 میلادی با 23درصد افزایش به بیش از 66میلیارد دلار رسیده است. این رقم قرار است که در سال‌جاری میلادی 6درصد دیگر افزایش پیدا کند.
همانند اوکراین، چشم‌انداز رشد اقتصادی روسیه نیز در سایه تبعات درگیری‌های نظامی قرار گرفته است. روسیه شمار تلفات نیروهای خود در میادین جنگ را 10هزار نفر اعلام کرده است، درحالی‌که ناظران غربی تأکید دارند که شمار قربانیان بیش از آمارهای اعلام شده است. روسیه نیز مانند اوکراین از زمان جنگ با موج گسترده‌ای از مهاجرت نیروهای متخصص خود روبه‌رو شده است.
بلومبرگ نوشته: سقوط اقتصادی ناشی از ویرانی‌های جنگ برای اوکراین در مقایسه با روسیه بوده وبه قدری گسترده است که اگر تمام جهان غرب برای کمک به کی‌یف وارد میدان شوند و روسیه (به فرض محال) بپذیرد که غرامت بپردازد، بازسازی ویرانی سال‌ها طول خواهد کشید. این در حالی است که خسارت اقتصادی روسیه بیشتر از جانب تحریم‌هاست و نه خرابی‌های جنگ؛ تحریم‌هایی که می‌توانند پس از جنگ و با توافق پشت میز مذاکره لغو شوند. بنا براین به‌لحاظ تئوری احیای اقتصاد روسیه به‌مراتب آسان‌تر است. با این حال در مجموع، واقعیت این است که فارغ از آنچه در میادین جنگ می‌گذرد هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند ادعا کنند که برنده اقتصادی این نبرد خواهند بود. اوکراین و روسیه تا سال‌ها پس از آخرین شلیک گلوله در میدان نبرد، درگیر تبعات اقتصادی این جنگ مرگبار خواهند بود.

نگاه
تبعات طولانی‌شدن جنگ برای غرب

سیمور هرش، روزنامه‌نگار آمریکایی: جنگ روسیه و اوکراین دیر یا زود به پایان خواهد رسید. پرسش کلیدی این است که ولودیمیر زلینسکی، رئیس‎جمهور اوکراین که یکی از مخالفان سرسخت آغاز مذاکرات برای پایان‌دادن به جنگ است، چه زمانی به مذاکره راضی می‌شود. سؤال این است که او چه تعدادی از مردم خود را قربانی این جنگ خواهد کرد. به اعتقاد من آنطور که حامیان ادامه جنگ در آمریکا، اوکراین و دیگر کشورهای غربی می‌گویند، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، به‌دنبال اشغال اروپا نیست. او مشخصا به‌دنبال رام‌کردن اوکراین است؛ اما تمایلی ندارد که از این فراتر رود. با این حال، می‌دانم کسانی که امروز (در غرب) مثل من فکر می‌کنند، در اقلیت هستند. اما واقعیت این است که تبعات اقتصادی و سیاسی این جنگ برای اروپا و حتی آمریکا وحشتناک خواهد بود. در اروپا کشورهایی هستند که از زمان آغاز جنگ هزینه زیادی برای برق و گاز می‌پردازند و این در بلندمدت نارضایتی‌ها را تشدید خواهد کرد. تهدیدهای سیاسی طولانی‌شدن جنگ روسیه و اوکراین نیز جدی است. به اعتقاد من، احتمال خروج برخی ‌کشورها‌ از پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نیز وجود دارد.

نگاه
جنگ اوکراین، جنگ نیابتی

ریچارد هاس، رئیس شورای روابط خارجی آمریکا: یک سال از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌گذرد و هیچ چشم‌انداز صلحی در ماه‌های آینده دیده نمی‌شود، چرا‌که دولت ولودیمیر زلینسکی بر عقب‌نشینی کامل نیروهای روسیه از تمام خاک اوکراین و دریافت غرامت سنگین از مسکو تأکید دارد؛ درخواست‌هایی که با توجه به شرایط امروز و تأکید دوطرف بر دستیابی به دستاوردهای حداکثری در میدان جنگ، تحقق‌شان بعید به‌نظر می‎رسد. با توجه به شکاف عمیقی که میان خواست‌های طرفین وجود دارد و همچنین تمایل نداشتن طرفین درگیری به سازش، هیچ تغییر قابل‌توجهی در سال دوم جنگ ایجاد نخواهد شد؛ چراکه اگر دوطرف قرار باشد پای میز مذاکره بنشینند، احتمالا کی‌یف فهرست درخواست‌های خود را بلندتر هم خواهد کرد. جنگ نیابتی امروز میان اوکراین به نمایندگی از کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا با روسیه از سال2014 شروع شده بود و حمله روسیه یکی از تازه‌ترین فصل‌های این درگیری است. این جنگ با الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه پس از همه‌پرسی سال2014 شروع شد. حمله سال گذشته فصل جدیدی از رویارویی غرب و روسیه و نقطه اوج آن بوده است.