سودای شهری دوست‌داشتنی

عباس ثابتی راد
بسیاری از مدیران شهری در شهرهای بزرگ جهان، در سودای زیست‌پذیرکردن شهرهایشان هستند. در واقع بعد از انقلاب صنعتی و رشد شهر‌نشینی در جهان، شهرها هر روز از اقلیم خود بیشتر فاصله گرفتند و به جهنمی از فولاد و سنگ تبدیل شدند. در کنار این اتفاق، هر روز مشکلات مختلف زیست‌محیطی گریبان شهرها را ‌گرفته و مشکلات مختلفی برای آنان به وجود آورده‌ است؛ آلودگی هوا، تولید زباله، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، تراکم جمعیت، آلودگی‌آب و ترافیک‌های سنگین از جمله مشکلات این سرزمین‌های رؤیایی هستند. شهرها در چنین روندی، سرنوشتی تازه پیش روی خود خواهند داشت و با سرعتی غیر‌قابل باور به سوی نابودی خود و تمام آنچه روی کره‌خاکی است پیش خواهند رفت. شاید از همین رو باشد که این‌روزها دغدغه‌های زیست‌محیطی به‌عنوان نخستین و محوری‌ترین مسائل شهرها مطرح شده و برنامه‌های مختلفی در این باره طراحی شده‌است.



برای نخستین بار در سال2008 میزان جمعیت شهرنشین‌ جهان به بیش از 50درصد ساکنان کره‌خاکی رسید؛ جمعیتی که هر روز در حال افزایش است و به همان میزان باعث تولید آلودگی‌های بیشتر می‌شود. تولید روزانه 5/3میلیون تن زباله در شهرهای سراسر جهان، باعث بروز معضلات زیست‌محیطی بسیاری می‌شود. بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی بنیاد منابع انسانی مرکر، تقریبا 2/3درصد از زباله‌های تولید‌ی در شهرهای جهان را مواد پلاستیکی تشکیل می‌دهد و در واقع در هر روز حدود 100هزار تن زباله پلاستیکی تولید می‌شود؛ زباله‌هایی که امکان بازگشت به چرخه طبیعت را ندارند و تنها باعث افزایش معضلات زیست‌محیطی می‌شوند.

نکته جالب این است که ایران نیز در طول سال‌های گذشته و به دلیل افزایش تولید مواد پلاستیکی ـ چه در قالب ظروف یک‌بارمصرف و چه نایلون‌های حمل مواد ـ رشدی حیرت‌آور در تولید زباله‌های پلاستیکی داشته‌است. تهران تنها در عرض یک سال رشدی 249درصدی را در تولید زباله‌های پلاستیکی تجربه کرده‌است. بنا بر آمارهای منتشرشده 5/1‌درصد از کل زباله‌های تولیدی در تهران را مواد پلیمری تشکیل می‌دهد.

اگر شهرهای جهان نخواهند الگوهای زیست‌محیطی را در زمره مهم‌ترین فعالیت‌های خود قرار دهند تردیدی نیست که بحرانی جدی در این سرزمین‌ها آغاز خواهد شد. رشد حیرت‌‌آ‌ور شهرنشینانی که در کشورهای در حال توسعه از کمترین امکانات زندگی هم محرومند، باعث شده ‌است که مدیران در اندیشه سبزترکردن شهرها باشند. اجرای طرح‌های حمل‌ونقل سبز، کاهش تردد خودروها و افزایش سرانه حمل‌ونقل عمومی و حذف واحدهای صنعتی آلاینده که با محیط‌زیست سازگار نیستند ازجمله این طرح‌هاست.
تلاش برخی از شهرها در طول سال‌های گذشته توانسته بسیار موفقیت‌آمیز باشد. بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا برای سازگاری بیشتر با اقلیم خود، حذف مواد پلیمری را در دستور کار خود قرار دادند؛ اقدامی که مورد توجه بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار گرفته و در برخی از این کشورها نیز به آن توجه شده است. شهرداری تهران نیز در راستای توجه به الگوی توسعه پایدار برای اجرای طرح کاهش و حذف مواد پلیمری، اقدامات مناسبی انجام داده‌است. نام‌گذاری روزی به عنوان «بدون نایلکس» و همچنین حذف مواد پلیمری و کیسه‌های نایلونی در مراکز خرید شهرداری، ازجمله این اقدامات است. مدیریت شهری تهران در تلاش است که الگوی مناسبی برای دیگر شهرهای کشور برای تولید و مصرف کمتر مواد پلیمری و زباله‌های پلاستیکی باشد.



همگام با اقلیم

تنها تلاشی اندک از سوی هر کدام از شهروندان می‌تواند تأثیر‌گذار باشد. ماجرای حذف مواد پلیمری تنها یک ژست روشنفکرانه نیست بلکه تلاشی جدی برای زیست‌پذیرکردن شهری‌است که بسیاری از شهروندان تعلقی به آن ندارند. هر شهروند تهرانی در روز 900گرم زباله تولید می‌کند که تقریبا 12گرم از آن را مواد پلاستیکی تشکیل می‌دهد. اگر تلاش اندک هر شهروند به کاهش مصرف این مواد بینجامد و زباله‌های پلاستیکی کمتری تولید شود، می‌توانیم بگوییم که همگام با اقلیم طبیعی سرزمینی که در آن زندگی می‌کنیم گام برداشته‌ایم. تهران شهری دوست‌داشتنی‌است؛ شهری زیبا که با بی‌توجهی همگان روزگار خوبی را نمی‌‌گذراند.



از پلاستیک هم مالیات می‌گیرند

بر اساس تحقیقات انجام‌شده تنها در ایران، سالانه بیش از 3میلیون تن پلاستیک تولید می‌شود و بیشتر این پلاستیک‌ها نیز بادوام هستند؛ پس صدها سال طول می‌کشد تا به‌خودی خود تجزیه و نابود شوند. اگر پادشاهان باستانی نیز پلاستیک تولید می‌کردند، بقایای پلاستیک‌‌های تولیدی آنان تا به امروز بر جای مانده بود و اگر ما به طبیعت، پاکی و زیبایی آن اهمیت می‌دهیم و نمی‌خواهیم نسل‌های آینده روی تلی از پلاستیک‌‌های کهنه زندگی کنند باید از تکنولوژی روز دنیا برای حل این مشکل استفاده کنیم. البته در دنیا برنامه‌هایی برای جلوگیری از آلودگی طبیعت به‌وسیله پلاستیک اجرا شده است؛ مثلا در آمریکا طرحی به تصویب رسید که بر‌اساس آن انداختن بطری نوشابه و ظرف غذا در آب، ممنوع شد اما این طرح شکست خورد تا اینکه علم و تکنولوژی وارد میدان شد و مواد جدیدی به نام زیست‌تجزیه‌پذیرها متولد شدند. سازمان ملل هم کنوانسیونی را وضع کرد که طی آن مقرر شد تمام موادی که مستقیما به آب ریخته می‌‌شوند باید زیست‌تجزیه‌پذیر باشند. امروزه بسیاری از دولت‌های اروپایی همچون ایتالیا و دانمارک برای هر کیسه نایلون تجزیه‌ناپذیر 15سنت از شهروندان مالیات می‌گیرند.  البته این‌روزها در ایران هم فعالیت‌‌هایی برای استفاده از پلاستیک‌های قابل تجزیه و کم‌کردن استفاده از پلاستیک‌‌های معمولی آغاز شده‌است که تا رسیدن به نتیجه، راهی دراز در پیش دارد. ازجمله این کارها فعالیت شهرداری تهران است که می‌خواهد استفاده از کیسه‌های نایلونی زیست‌تجزیه‌پذیر را ترویج دهد.



تازه‌واردها به طبیعت برمی‌گردند

از آنجا که دیگر بازیافت هم پاسخگوی جمع‌آوری پلاستیک‌ها نیست و بسیاری از کیسه‌های نایلونی و ظروف یک‌بارمصرف خواه‌ناخواه در طبیعت رها می‌شوند، تولید پلاستیک‌های زیست‌تجزیه‌‌پذیر راه‌حلی مناسب برای رهایی طبیعت از این زباله‌‌های سمج تشخیص داده شد. هم‌اکنون 2نوع پلاستیک تجزیه‌پذیر تولید می‌شود؛ یکی پلاستیک‌های زیست‌تجزیه‌پذیر گیاهی که با پایه گیاهی و از الیاف گیاهی ساخته می‌شوند و عمدتا شامل نشاسته و سلولز هستند. این نوع پلاستیک، بسیار گران است، مقداری پایه نفتی دارد و وقت و انرژی زیادی برای تولید آن صرف می‌شود. این تولیدات مورد تأیید سازمان‌های غذایی و بهداشتی هستند، استقامت کمی دارند و بازگشت‌پذیری آنها به طبیعت بین 60روز تا 2سال طول می‌کشد.

نوع دیگر پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر پلاستیک‌های حاوی یک ماده افزوده‌شده به‌عنوان نوعی کاتالیزور جهت شکست زنجیره‌های پلیمری و تبدیل آنها به اجزای کوچک‌تر هستند. بدین ترتیب، زنجیره پلیمر توسط میکروارگانیسم‌ها تجزیه می‌شود و این پلاستیک‌ها به طبیعت بازمی‌گردند؛ پلاستیک‌هایی که البته قابلیت بازیافت هم دارند. این نوع از پلاستیک‌‌ها ارزان هستند، پایه نفتی دارند، وقت و انرژی کمتری برای تولید آنها صرف می‌شود، تأییدیه سازمان‌های غذایی را دارند، استقامت‌شان بالاست و بازگشت‌پذیری آنها به طبیعت بین 6‌ماه تا 5سال طول می‌کشد؛ درحالی‌که پلاستیک معمولی در بهترین حالت بعد از 500سال به طبیعت بازمی‌گردد. جالب است بدانید که همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس جز ایران استفاده از مواد زیست‌تجزیه‌پذیر را در صنعت بسته‌بندی خود اجباری کرده‌اند.



معلمان جدید حفظ محیط‌زیست شهری

یکی از کارهایی که ستاد محیط‌زیست شهرداری تهران انجام داده است، تعامل با شهروندان و جذب مشارکت واقعی آنها در تصمیم‌‌گیری جدی برای امور‌ مربوط به محیط‌زیست شهری‌است. از آنجا که شورایاری‌ها و ائمه جماعات مساجد در ارتباط نزدیک با شهروندان محلات هستند، به نظر می‌‌رسید بهترین افراد برای انتقال مسائل زیست‌محیطی و دادن آموزش‌های لازم در زمینه محیط‌زیست به شهروندان باشند؛ بنابراین طرح آموزش زیست‌محیطی ائمه جماعات مساجد و شورایاران شهر تهران با هدف برقراری ارتباط با نمازگزاران و شهروندان برای حل معضلات و مشکلات زیست‌محیطی برنامه‌ریزی شد.

این طرح آموزشی با هدف افزایش مشارکت ائمه جماعاتمساجد و شورایاران محلات شهر تهران اجرا شد و با کمک کارشناسان دینی و علمی، پاره‌ای از معضلات محیط‌زیست شهری بین ائمه‌جماعات مساجد و شورایاران محلات مناطق مختلف شهر تهران مطرح شد تا بتوان به کمک این قشر تأثیرگذار مباحث زیست‌محیطی را به شهروندان منتقل کرد و با مشارکت و همکاری این افراد و شهروندان، گامی برای رفع معضلات محیط‌زیست برداشت.



از خودمان شروع کردیم

بهینه‌‌سازی‌ الگوی مصرف، یکی از دغدغه‌های ستاد محیط‌زیست شهرداری تهران است. کار این ستاد در حوزه اصلاح الگوی مصرف از آنجا شروع شد که شهرداری تهران به‌دنبال مصوبه شورای تهران درخصوص «الزام شهرداری به اجرای برنامه اصلاح الگوی مصرف» مصوبه را به همه مناطق، سازمان‌ها و واحدهای تابعه شهرداری تهران ابلاغ کرد. پس از آن هم درخصوص ضرورت بسیج عمومی در مجموعه شهرداری تهران و واحدهای تابعه آن، پروژه‌های متعددی در این زمینه در مناطق، سازمان‌ها و واحدهای تابعه شهرداری تهران تدوین شد؛ ازجمله بهینه‌سازی مصرف آب، برق، گاز و کاغذ در ساختمان‌‌های شهرداری تهران. با توجه به اینکه مدیریت پروژه مذکور به ستاد محیط‌زیست و توسعه ‌پایدار شهرداری تهران داده شد، این ستاد نیز کارگروه تدوین دستورالعمل بهینه‌سازی مصرف آب، برق، گاز و کاغذ در ساختمان‌‌های شهرداری تهران را تشکیل داد و از تجارب کارشناسان و متخصصان مختلف استفاده کرد.



پنل‌ها و آبگرمکن‌های خورشیدی

حالا دیگر بیشتر مردم از اثرات نامطلوب استفاده از سوخت‌‌های فسیلی و آلودگی‌های زیست‌محیطی غیرقابل جبران حاصل از آن باخبرند؛ به همین دلیل توجه به انرژی‌‌های نو در دنیا شکل تازه‌ای به خود گرفته و بحث جایگزینی منابع انرژی بر سر زبان‌هاست. هم‌اکنون خاورمیانه به دلیل کثرت روزهای آفتابی، غنی‌ترین منبع انرژی خورشیدی را دارد؛ بنابراین با توجه به مشکلاتی نظیر آلودگی هوا و کم‌آبی، می‌توان در ایران هم از ظرفیت بالای انرژی خورشیدی برای مصارف روزمره استفاده کرد. در واقع باید گفت که به‌زودی جایگزین‌کردن انرژی‌های فسیلی با انرژی خورشیدی، از انتخاب به الزام تبدیل می‌شود؛ به همین منظور ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران با همکاری شرکت بهینه‌سازی‌ مصرف سوخت در حال اجرای طرح استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی در بخش عمومی مناطق 22گانه تهران است. طی سال‌های گذشته نیز همه مناطق شهرداری تهران به استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی روی آوردند و بسیاری از پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران به استفاده از سلول‌های خورشیدی تجهیز شد.




به‌زودی جایگزین‌کردن انرژی‌های فسیلی با انرژی خورشیدی، از انتخاب به الزام تبدیل می‌شود؛ به همین منظور ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران   در حال اجرای طرح استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی در بخش عمومی مناطق 22گانه تهران است