سال سخت سفید‌رود

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

سد سفیدرود امسال در سخت‌ترین سال خشکسالی خود به‌سر می‌برد. منابع آبی این سد از 4استان بالادستی حوضه آبریز در حالی تامین می‌شود که در سال آبی گذشته، حال و آینده به لحاظ بارش وضعیت مناسبی ندارند. مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران تابستان امسال اعلام کرد که بارندگی‌ها در استان‌های گیلان و مازندران تا ۲۵درصد کمتر از سال گذشته بوده است. حالا مدیرعامل آب منطقه ای گیلان، از آبگیری ۱۵۰میلیون مترمکعبی سد سفیدرود خبر می‌دهد؛ سدی که ظرفیت مخزن آن یک‌میلیارد و 100میلیون مترمکعب است. گیلان با ۲۳۸هزار هکتار اراضی شالیزاری رتبه اول کشور را از لحاظ سطح زیرکشت و رتبه دوم تولید برنج را دارد. هرگونه تغییر در میزان بهره‌برداری از آب‌های تجدیدپذیر در استان‌های بالادست علاوه بر اینکه می‌تواند امنیت غذایی را تهدید کند، می‌تواند بر اکوسیستم‌های این حوضه آبریز نیز تأثیر مخرب بگذارد. ساخت سد‌های متعدد در این استان‌ها و آبگیری از برخی از آنها چشم‌انداز شالیزارهای گیلان را تحت‌تأثیر می‌گذارد. برخی متخصصان بر این عقیده‌اند که باید به سمت ذخیره آب در ساحل و ایجاد بند‌های بسیار زیاد در رودخانه‌های منتهی به دریا رفت.

مخزن ساحلی برای ذخیره آب
محسن موسوی‌خوانساری، کارشناس حوزه آب: سد سفید‌رود 1.5میلیارد مترمکعب آب را می‌تواند تنظیم کند و به 200هزار هکتار از اراضی زراعی دشت فومنات و گیلان با شبکه آبیاری مدرن و کارآمدی که دارد، آب برساند. پیش‌بینی‌های هواشناسی نشان می‌دهد که بارش‌ها نمی‌تواند آب موردنیاز این شبکه آبیاری را در سال آینده و سال‌های بعد تامین کند. علاوه بر تأثیر تغییر اقلیم بر میزان بارش و گرم‌تر شدن شمال غربی کشور، تعداد زیادی سد در استان‌های آذربایجان‌شرقی، اردبیل، کردستان، زنجان و همدان ساخته شده و در حال آبگیری است. گرچه پیش‌بینی شده که این سد‌ها مشکلی را برای سد سفیدرود ایجاد نمی‌کنند، ولی کم شدن آب رودخانه دور از انتظار نیست و در عین حال نمی‌توان حقوق مردم و محیط‌زیست استان‌های بالادست را نادیده گرفت. میانگین بارش این استان‌ها 250میلی‌متر است.
در استان گیلان بیش از 4میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر وجود دارد که در فصول غیرزراعی در دسترس است. در این استان نیز مانند سایر استان‌های شمالی به‌منظور حفاظت از جنگل‌های هیرکانی و شیب تند دره‌ها نمی‌توان سدهایی با مخازن بالا احداث کرد. یکی از روش‌هایی که می‌توان در پایین‌دست حوضه آبریز سفیدرود انجام داد، انتقال آب است، ولی براساس اسناد بالادستی در حوزه محیط‌زیست فقط برای شرب اجازه انتقال آب از رودخانه‌های غرب به شرق گیلان داده می‌شود. اگرچه با مدیریت 900آب‌بندان در این منطقه می‌توان بخشی از مشکلات تامین حقابه‌ها را برطرف کرد، ولی لایروبی یا ساخت آب‌بندان‌های جدید نمی‌تواند جایگزین حقابه سفیدرود شود.
برنامه‌های لایروبی برای سدهای مخزنی عملا امکان‌پذیر نیست و لایروبی در هر آب‌بندان هم در حدود 100 تا 200هزارمترمکعب آب بیشتر تولید نمی‌کند. در نتیجه به‌نظر می‌رسد ایجاد مخازن‌ ساحلی و مخازن درون دریا برای ذخیره‌سازی آب شیرین و همچنین ایجاد بند‌های لاستیکی در رودخانه‌های این حوضه آبریز به‌عنوان پتانسیل‌های موجود می‌تواند قسمتی از نیازهای شرب و کشاورزی را تامین و تنگناهای تامین حقابه زیست‌محیطی در بالادست حوضه را کمتر کند.
سد سیاه‌زاغ (۲٣۰میلیون مترمکعب) در کردستان، سد شهریار (۷۰۰میلیون مترمکعب) در دشت میانه آذربایجان‌شرقی، سد بلوبین (54میلیون مترمکعب) در ایجرود زنجان، سد مشمپا (۷۰۰میلیون مترمکعب) در استان زنجان، سد آیدوغموش (145.7میلیون مترمکعب) در میانه برای اراضی کشاورزی، سد تالوا (۵۰۰میلیون مترمکعب) برای تامین آب همدان، سد گلابر (80میلیون مترمکعب) و سد گیوی (۷۶میلیون مترمکعب) در اردبیل بخشی از سد‌هایی است که در سال‌جاری آبگیری شده‌اند یا در حال ساخت هستند.

حفظ خاک به‌منظور حفظ آب
محمدرضا عبداللهی، معاون فنی و آبخیزداری استان گیلان: آبخیزداری در استان گیلان بیشتر در حوزه مدیریت رسوبات انجام می‌شود که اصولا در درازمدت نتایج آن مشخص خواهد شد. استان‌های شمالی به‌خصوص گیلان به‌ظاهر پربارانند، ولی پروژه‌های ذخیره آب در این استان‌ها مسئله جانبی است. دلیل آن شیب عرصه‌ها، بارش‌های زیاد و فاصله کم بین کوه تا دریاست. برنامه‌های آبخیزداری در پایین‌دست حوضه آبریز سفیدرود، روی مدیریت رسوبات متمرکز است. حفظ خاک خودبه‌خود منجر به ذخیره آب در پایین‌دست می‌شود.
 فعالیت‌های آبخیزداری در استان‌های شمالی همچنین به افزایش عمر سد‌ها کمک می‌کند. سازمان منابع طبیعی همیشه در جلسات پیگیر حقابه‌های محیط‌زیستی برای تالاب‌ها و پوشش‌های جنگلی و مراتع بوده است، ولی به‌نظر من اگر وزارت نیرو درصدی از بودجه‌های عمرانی را صرف چند عملیات‌ آبخیزداری کند، دیگر نیازی به سدهای بزرگ با حجم تخریب بالا نیست. ریشه درختان خاصیت جذب آب و انتقال تدریجی آن به مناطق پایین‌دست را دارد. آبخیزداری در استان‌های شمالی باید با ایجاد سد‌های کوچک در تعداد بالا دنبال شود. پیشنهاد سازمان منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط‌زیست برای نوار شمالی کشور که رودخانه‌های زیادی دارد، ایجاد بند‌های زیاد با ظرفیت کم برای هدایت به مخازن زیرزمینی است، ولی به‌نظر می‌رسد وزارت نیرو که متولی ساخت آنهاست، برنامه دیگری دارد.