چارچوب مبتنی بر بانکداری اسلامی در گزارشگری مالی بانک‌ها

مرتضی درویشی؛ مدیر اداره کل حسابرسی داخلی بانک سپه

بانکداری اسلامی الگوی تعدیل شده‌ای از بانکداری است که در آن تلاش می‌شود همه روابط و مناسبات، سازگار با شریعت و فقه اسلامی و در جهت اهداف اساسی نظام اقتصادی اسلام تنظیم شود. لیکن در نیمه دوم قرن بیستم با شکل‌گیری برخی مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی در کشورهای اسلامی، این موضوع وارد حوزه اجرا شده است.
در دهه اخیر، بانکداری اسلامی چه به لحاظ علمی و نظری و چه از نظر دیدگاه تجربی و عملیاتی، دچار تحولات اساسی شده است.
صنعت مالی اسلامی و واسطه‌گری مالی اسلامی در دهه‌های اخیر رشد بسیار قابل توجهی در سطح بین‌المللی داشته است؛ به‌نحوی که امروزه بانک‌های اسلامی (یا دست‌کم باجه‌های اسلامی بانک‌های متعارف) در بیشتر کشورهای اسلامی و برخی از کشورهای غیراسلامی تأسیس شده‌اند.
این‌جانب به‌منظور ارائه چارچوبی برای گزارشگری مالی بانک‌ها در ایران با نظر به ویژگی‌های حاکم بر سیستم بانکی از روش پژوهش کیفی و رویکرد مبتنی بر نظریه‌پردازی زمینه بنیان، استفاده کرده و با اخذ نظرات خبرگان حرفه حسابداری و حسابرسی به بررسی عوامل تأثیرگذار بر کیفیت گزارشگری در سیستم بانکی ایران پرداخته‌ام. در ادامه، مدلی شامل شرایط علّی، عوامل مداخله‌گر و راهبردهای مربوط به کیفیت گزارشگری و پیامدهای آن ارائه شد. در این مدل اصلاح ساختار عملیات نظام بانکی، اصلاح ساختار نظارتی بانک مرکزی، آموزش کارکنان، ایجاد ابزارهای اسلامی جدید، اعمال نظارت شرعی، اصلاح قانون عملیات بانکی بدون ربا، ایجاد ابزارهای سیاست پولی منطبق با شریعت و پیاده‌سازی ضوابط فقهی به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای زمینه‌ساز و عادت، نظریات متفاوت فقها، سفته‌بازی، صوری بودن فعالیت‌ها، ضعف‌های قانونی، ضعف در نظارت شرعی، هزینه بر بودن، مقوله ربا، تفارق قلمرو مباحث دینی با مباحث علمی و تعارض میان نظریه‌های اقتصاد اسلامی و نظریه‌های متعارف اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای بازدارنده شناخته شد. همچنین بهترین روش برای ارائه بهینه حقوق صاحبان سپرده، دسته‌بندی سپرده‌گذاران در طبقه‌ای جداگانه همانند حقوق صاحبان سهام تشخیص داده شد و به‌منظور تحقق عدالت و دستیابی سپرده‌گذاران به حقوق حقه، تبعیت این طبقه از تئوری مالکیت عنوان شد.
 نتایج معنی‌داری در پیاده‌سازی گزارشگری مالی بانک‌ها در ایران با رویکرد بانکداری اسلامی به‌دست آمد که درصورت پیاده‌سازی مراتب منجر به بهبود عدالت، توزیع مناسب ثروت، بهبود عملکرد، امنیت شغلی، رعایت شرع، ساختار مناسب نظام بانکی، توسعه پایدار اقتصادی و در نهایت اخلاق اسلامی خواهد شد. تعریف بانکداری بدون ربا مشابه بانکداری اسلامی است، با این تفاوت که در بانکداری بدون ربا تأکید اصلی بر مسئله حذف ربا از مناسبات و روابط است و سایر موارد و مسائل در اولویت دوم قرار دارد؛ بنابراین بانکداری اسلامی الگوی تکامل یافته‌ای از بانکداری بدون ربا بوده یا اینکه بانکداری بدون ربا حالت خاصی از بانکداری اسلامی است.