سنجش شاخص‌های آلاینده

سیدمحمد مهدی میرزایی قمی*

اول دیماه و در قسمت اول این یادداشت، مباحثی درباره  انواع آلاینده‌های تأثیر‌گذار در پدیده آلودگی هوا مطرح شد. ادامه این مطلب را اکنون در زیر می‌خوانید.

آلاینده دی‌اکسید نیتروژن (NO2)
دی‌اکسید نیتروژن دومین آلاینده مهم گازی در شهر تهران است. این گاز بسیار واکنش‌پذیر بوده که از اکسیداسیون منواکسید نیتروژن (NO) تشکیل می‌شود. اصطلاح NOX برای توصیف مجموع NO، NO2و دیگر اکسیدهای نیتروژن استفاده می‌شود.NOX  می‌تواند منجر به تشکیل آلاینده‌های O3 و NO2 شود و با مواد دیگر در اتمسفر به شکل محصولات اسیدی که به‌ صورت باران‌های اسیدی، مه، برف و یا به‌عنوان ذرات رسوب می‌کنند، واکنش دهد.
منابع: ترکیباتNOX و سایر محصولات آن، به‌صورت طبیعی و نیز در نتیجه فعالیت‌های انسانی ایجاد می‌شوند. منابع طبیعیNOX شامل رعد و برق، فرایندهای بیولوژیکی و غیربیولوژیکی در خاک و نفوذ استراتوسفری است. همچنین آمونیاک و دیگر ترکیبات نیتروژن که به‌طور طبیعی تولید می‌شوند در چرخه نیتروژن مؤثر هستند. منابع اصلی انسان‌ساز انتشارNO2، از فرایندهای احتراق در دمای بالا (اتومبیل‌ها و نیروگاه‌ها) رخ می‌دهد. همچنین بخاری‌های خانگی و اجاق‌ها، عامل انتشار آلاینده NO2 در داخل ساختمان هستند.
اثرات: دی‌اکسید نیتروژن باعث سوزش ریه‌ها می‌شود. تماس کوتاه‌مدت با آلاینده NO2 سبب سرفه و اختلال در عملکرد ریه و تماس بلندمدت، منجر به افزایش ابتلا به عفونت‌های تنفسی و تغییرات ساختاری در ریه‌ها می‌شود. همچنین ذرات نیترات وNO2سبب اختلال در دید شده و رسوب نیتروژن منجر به اسیدی شدن زمین، تالاب و سیستم‌های آبزی می‌شود.
جمعیت در معرض خطر: افراد مبتلا به بیماری‌ تنفسی، حساسیت بیشتری به NO2دارند. قرار گرفتن کوتاه‌در معرض NO2، سبب افزایش بیماری‌های تنفسی کودکان می‌شود.

آلاینده دی‌اکسید گوگرد (SO2)
دی‌اکسید گوگرد گازی است که در اثر سوزاندن مواد حاوی گوگرد تشکیل می‌گردد.  SO2می‌تواند به دیگر مواد شیمیایی در اتمسفر واکنش نشان دهد و به اسیدسولفوریک تبدیل شود. هنگامی‌که سوخت حاوی گوگرد سوزانده می‌شود، به شکل SO2 اکسید شده و با دیگر آلاینده‌ها واکنش می‌دهد. این گاز در حالت مایع در ابرها، مه، باران و در غشای نازک سطح ذرات آئروسل یافت می‌شود و یک پیش‌ساز اصلی برای PM2.5 نیز است.
منابع: منبع اصلی تولید این گاز، احتراق گازوئیل و  مازوت‌، در وسایل نقلیه و کارخانه‌ها  است. سایر منابع کارخانه های ذوب فلزات و فولاد، پالایشگاه‌ نفت و کارخانه‌های کاغذ و خمیر هستند
اثرات: آلاینده دی‌اکسید گوگرد باعث تحریک مجاری تنفسی به‌خصوص حلق، بینی و حنجره می‌شود و برونشیت‌های مزمن، آسم و آمفیزم را ایجاد می‌کند. دی‌اکسید گوگرد  در آب محلول بوده و در نتیجه به‌وسیله رطوبت سیستم تنفس جذب می‌شود. مهم‌ترین اثر تنفسی غلظت‌های بالای SO2  نارسایی‌های تنفسی، کاهش سیستم دفاعی ریه‌ها و تشدید بیماری قلبی و ریوی است. آلاینده‌های SO2و NOX پیش‌سازهای اصلی باران اسیدی هستند و باعث اسیدی شدن خاک‌، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و خوردگی نمای ساختمان‌ها و بناهای تاریخی می‌شوند.
جمعیت در معرض خطر: افراد مبتلا به آسم، برونشیت یا آمفیزم، بیماران قلبی و ریوی، کودکان و افراد مسن حساس‌ترین گروه‌ها نسبت به این گاز هستند.

آلاینده منواکسید کربن (CO)
منواکسید کربن گازی بی‌رنگ، بی‌بو و سمی است که بیشتر در اثر احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود.
منابع: منابع عمده آلاینده منواکسید کربن در فضای باز، شامل اگزوز اتومبیل‌ها، فرایندهای صنعتی (پردازش فلز و مواد شیمیایی)، احتراق ناقص سوخت‌ها و نیز منابع طبیعی مانند آتش‌سوزی جنگل‌هاست. منابع این آلاینده در فضای بسته، شامل شومینه‌های چوبی و گازی با احتراق مداوم شعله پیلوت (بخاری نفتی یا گازی) و دود سیگار هستند.
اثرات: منواکسید کربن از طریق ریه وارد جریان خون می‌شود. در غلظت‌های بیشتر سبب اختلال در بینایی، سردرد، کاهش توانایی یادگیری، کاهش توان کاری و انجام فعالیت‌های دشوار شده و در محیط‌های بسته حتی می‌تواند منجر به مرگ شود.
جمعیت در معرض خطر: افراد مبتلا به بیماری قلبی و عروقی، هنگام مواجهه با سطوح بالای منواکسید کربن بیشتر در معرض خطر هستند؛ به‌دلیل اینکه سیستم گردش خون این افراد در حمل اکسیژن کارایی کمتری دارد. بااین‌حال، سطح بالای غلظت منواکسید کربن، می‌تواند افراد سالم را نیز تحت‌تأثیر قرار دهد.

شاخص کیفیت هوا (AQI)
شاخص کیفیت هوا عددی بدون واحد جهت اطلاع‌‎رسانی و پیش‌بینی روزانه کیفیت هواست. این شاخص شهروندان را از کیفیت هوای 24ساعته آگاه ساخته و میزان ارتباط آن با سطوح سلامت را ارائه می‌کند. از آنجا که AQI یک شاخص 24ساعته است و به‌عبارت بهتر کیفیت هوا را در 24ساعت گذشته نشان می‌دهد، در واقع اطلاعاتی که در دسترس عموم قرار می‌گیرد متوسط 24ساعت گذشته بوده است. «شاخص هم‌اکنون» که برای آلاینده‌های ذرات معلق و ازن به‌کار می‌رود آخرین ساعت دریافت اطلاعات را برای محاسبه شاخص درنظر می‌گیرد.

* مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران

پاک (صفر  تا 50): مناسب و بی‌خطر است یا تأثیر کمی در سلامتی دارد.
قابل‌قبول( 51تا 100): کیفیت هوا قابل‌قبول بوده و غلظت آلاینده‌ها کمتر از حد سلامت است.
ناسالم برای گروه‌های حساس( 101تا 150): گروه‌های حساس تأثیر‌پذیری بیشتری خواهند داشت.
ناسالم( 151تا200): همه در معرض مخاطرات هستند و گروه‌های حساس ممکن است دچار عوارض شدید‌تر شوند.
بسیار ناسالم( 201تا300): احتمال بروز عوارض جدی بر سلامت افراد افزایش می‌یابد.
خطرناک( 301تا 500): همه افراد باید از قرار گرفتن در هوای آزاد خودداری یا حتی‌الامکان شهر را ترک کنند.