سال بلوا و مرگ برای مردم ایران

سینا رحیم‌پور
سال بد معیشت مردم و اعتراضاتی که به درگیری وخون ریزی انجامید؛ سال1321 وضعیت اقتصادی مردم نسبت به سال‌های قبل بدتر و خواربار، غلات و گوشت کمیاب شد. علت اصلی این امر نیز احتکار این محصولات توسط عده‌ای از بازاری‌ها بود. در این سال وضعیت معیشت، مردم را به اعتراض و درگیری با نظامیان واداشت. پس از 2 روز درگیری و زد و خورد و کشته و زخمی‌شدن و غارت و آتش‌سوزی، اوضاع با اعلام حکومت نظامی به کنترل دولت درآمد. بیماری تیفوس نیز بلای دیگری بود که در این سال به جان مردم تهران افتاد و جان هزاران نفر را گرفت.

کشور در دنیای سیاست هم وضعیتی ناپایدار داشت؛ علی سهیلی از نخست‌وزیری استعفا داد و قوام جایگزینش شد و پس از چند ماه با استعفای قوام، سهیلی دوباره به قدرت برگشت. در این سال وینستون چرچیل- نخست‌وزیر انگلیس- سفری یک‌روزه به تهران داشت و بعد از او پای ویندال ویکلی -نماینده مخصوص روزولت (رئیس‌جمهور وقت آمریکا)- به تهران باز شد؛ 2سفری که مقدمات برگزاری کنفرانس تهران را در سال 1322 فراهم کرد. همچنین در این سال مهاجران لهستانی فراری از جنگ نیز به تهران آمدند و در گوشه‌ای از پایتخت ساکن شدند. شاید بتوان وضعیت بد معیشت مردم و بروز بیماری‌های واگیر و بلایایی از این دست را مهم‌‌ترین رویداد‌های این سال عنوان کرد. در ادامه مهم‌ترین رویداد‌ها و اتفاقات این سال را مرور می‌کنیم.



بروز شرایط بحرانی در کشور



وضعیت اقتصادی در کشور به‌ویژه تهران هر روز بد‌تر و کالاهای اساسی کمیاب‌تر می‌شد. در نوروز این سال مردم با مشکلات زیادی از جمله کمبود کالاهای اساسی روبه‌رو بودند. دولت برای حل این مسئله در دهم فروردین اقدام به توزیع کوپن‌های قندوشکر و ارزاق عمومی بین مردم کرد.

در این روز مقررات منع خروج از منازل برای تهرانی‌ها اجرا شد و 3هزار مامور دولت وظیفه توزیع کوپن‌ها را در میان مردم به‌عهده گرفتند. از سوی دیگر به‌دلیل کمبود موادغذایی اسفندیاری- رئیس وقت مجلس- دستور کاشت حبوبات و سیب‌زمینی را در باغ بهارستان صادر کرد. دولت نیز در اقدامی دیگر لایحه‌ای را به مجلس برد که بر اساس آن با انتشار 700میلیون ریال اسکناس جدید بتواند برای تامین احتیاجات ضروری از خارج از کشور خرید کند. البته دولت در مهرماه این سال به‌دلیل کمبودهای موجود در کشور، لایحه‌ دیگری را هم برای انتشار 2هزار میلیون ریال اسکناس به مجلس ارائه کرد. وضعیت معیشت مردم در این سال به‌گونه‌ای بود که حتی نان تهران آلوده و غیرقابل‌خوردن تشخیص داده شد. کمبود احتیاجات مردم کار را به مصوبه دولت برای منع صادرات حبوبات، غلات و گوشت در کشور رساند. رفته‌رفته بدی وضعیت از تهران فراتر رفت و در 19خرداد‌ماه این سال نان در سراسر کشور جیره‌بندی شد. البته جیره‌بندی فقط به نان محدود نشد و سیگار نیز در سراسر کشور جیره‌بندی شد؛ به‌طوری که سهم هر نفر در روز 5/2 نخ سیگار اعلام شد. در این احوال کنترل وضعیت برای دولت روزبه‌روز سخت‌تر می‌شد.   برخی از فروشندگان و افراد ذی‌نفوذ و متمول هم دست به احتکار موادغذایی زدند. دولت برای مقابله با احتکار و تنظیم امور، اقدام به تاسیس اداره‌ای با نام نظارت خواربار کرد؛ اداره‌ای که بعدا تبدیل به وزارتخانه شد و مهدی فرخ به‌عنوان نخستین وزیر خواربار به مجلس معرفی شد. مجلس هر دو لایحه مربوط به انتشار اسکناس را به تصویب رساند و مقرر شد که بانک ملی با تصویب هیأت نظارت به میزان اعلام نیاز دولت به پول، اسکناس چاپ کند.



دستگیری پزشک قاتل



در دوران رضاشاه، حکومت دست به قتل‌های زیادی از جمله قتل چهره‌های شاخص سیاست و فرهنگ و هنر زد و افرادی مانند فرخی یزدی و تقی ارانی و چهره‌‌های دولتی در زندان به وسیله آمپول هوا یا طرق دیگر به قتل رسیدند. این قتل‌ها توسط احمد احمدی -پزشک مجاز بهداری شهربانی- انجام می‌شد. احمدی با دیدن اوضاع نامساعد از کشور گریخته بود و در عراق سکونت داشت. در بیستم فروردین‌ماه این سال او در عراق دستگیر و برای محاکمه به تهران منتقل شد. سوم مردادماه 1321 نخستین جلسه محاکمه متهمان شهربانی در محل دیوان کیفری کارکنان دولت برگزار شد. ریاست این دادگاه با موسوی‌زاده‌یزدی و دادستانی با دکتر جلال عبده بود. بیش از 20نفر در این محاکمه به‌ عنوان متهم حضور داشتند. پزشک احمدی نیز یکی از این افراد بود. محاکمه این افراد قریب به 50‌روز به طول انجامید. متهمان هر یک به یک تا 10سال زندان محکوم شدند اما پرونده احمدی در رابطه با قتل سردار اسعد بختیاری(وزیر سابق)، آیت‌الله سیدحسن مدرس(نماینده سابق مجلس) ،فرخی یزدی (نماینده سابق مجلس) و تقی ارانی(فعال سیاسی) جنایی تشخیص داده شد و به دادگاه جنایی تهران فرستاده شد.



شیوع بیماری تیفوس در تهران



وضعیت بد اقتصادی و درگیری کشور با مشکلات عدیده کم بود ، پای بیماری تیفوس هم به تهران باز شد. بیست‌وهشتم خرداد این سال نخستین مورد بیماری تیفوس در تهران شناسایی شد و بعد از آن این بیماری همه جا را فرا گرفت. روزانه صدها نفر به دلیل ابتلا به این بیماری می‌مردند. پزشکان موظف بودند نشانی بیماران تیفوسی را در اختیار دولت قرار دهند. این بیماری تا داخل زندان هم نفوذ کرد و 2 نفر از متهمان، پاسیار رفیع ‌نوایی(رئیس شهربانی مشهد) و عربشاهی (رئیس آگاهی) که در این سال در دادگاه محاکمه می‌شدند در اثر ابتلا به این بیماری فوت کردند. در اسفند‌ماه شیوع این بیماری گسترش یافت و دولت برای کنترل اوضاع 5میلیون ریال اعتبار تصویب کرد. تیفوس در این سال جان هزاران نفر را در تهران گرفت.



اعتراضات مرگبار در تهران

وضعیت کشور به‌گونه‌ای بود که هر روز بحرانی جدید می‌توانست آن را درگیر کند.  در شهریور‌ماه این سال دولت متوجه شد که  امکان کشیده‌شدن اعتراضات مردم به خیابان‌ها وجود دارد. احمد قوام که به تازگی و بعد از استعفای علی سهیلی به نخست‌وزیری رسیده بود طی اعلامیه‌ای اعلام کرد که انحراف افراد با اشد مجازات روبه‌رو خواهد شد و مقررات حکومت‌نظامی در تهران به اجرا در خواهد آمد. پیش‌بینی‌ها درست از آب درآمد و در 17 آذر 1321 جمعی از دانشجویان و دانش‌آموزان به‌دلیل کمبود و نامرغوبی نان، فشار زندگی، نبودن مایحتاج اولیه و پایین بودن دستمزد‌ها در میدان بهارستان تهران دست به اعتراض زدند. رفته‌رفته بر تعداد معترضان افزوده شد و جمعیت به صحن مجلس در بهارستان رسید. بعد از درگیری‌های لفظی بر سر نان و موادغذایی با نمایندگان مجلس، یکی از نمایندگان به معترضان توهین کرد و این مسئله باعث شعله‌ور شدن آتش خشم معترضان شد و کار در نهایت به درگیری و ضرب و شتم نمایندگان مجلس کشید. عده زیادی از نمایندگان مجلس در این حادثه مورد ضرب و شتم قرار گرفتند و میز و صندلی و تابلوهای مجلس شکسته  یا غارت شد. عده‌ای به غارت اموال نفیس مجلس پرداختند. به‌دنبال این اعتراضات و بالارفتن تعداد حاضران، بازار تهران تعطیل شد و عده‌ای به غارت مغازه‌های خیابان‌های نادری، شاه‌آباد، اسلامبول و لاله‌زار مشغول شدند. تهران دیگر از کنترل خارج شده بود. پلیس اعلام کرد قادر به کنترل وضعیت نیست و فرماندار نظامی و رئیس شهربانی تهران از کار برکنار شدند. اعتراضات به همین‌جا ختم نشد و عده‌ای با حمله به خانه احمد قوام - نخست‌وزیروقت- منزل او را غارت کردند و سپس به آتش کشیدند. با برکناری سرتیپ قدر از سمت فرمانداری نظامی تهران، سپهبد امیراحمدی با اختیارات کامل به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد و در نخستین اقدام دستور گشودن آتش به روی مردم را صادر کرد که به موجب این دستور تعداد زیادی از مردم کشته و مجروح شدند. احمد قوام نیز دستور توقف انتشار تمامی روزنامه‌‌ها و نشریات را صادر کرد و بلافاصله مجوز انتشار روزنامه‌ای به نام اخبار روز را صادر کرد تا اخبار منتشره را کنترل کند. با گذشت 2روز  شرایط تهران رفته‌رفته آرام شد ، افراد زیادی دستگیر شدند و  به کسبه که از ترس غارت مغازه‌های خود را تعطیل کرده بودند دستور داده شد که مغازه‌ها را باز کنند.



اعتصاب رانندگان اتوبوسرانی تهران



سال‌ها از نرخ‌گذاری کرایه اتوبوس در تهران می‌گذشت و رانندگان اتوبوسرانی از این موضوع گلایه داشتند. آنها در دوازدهم فروردین این سال دست به اعتصاب زدند. رانندگان می‌گفتند که نرخ 10شاهی برای کرایه مسافران کم است. اعتصابات به‌صورت جسته و گریخته بیش از یک‌ماه به طول انجامید تا اینکه در بیست‌وپنجم اردیبهشت این سال نرخ اتوبوس و وسایل نقلیه عمومی در تهران افزایش یافت. بنا بر نرخنامه جدید، نرخ کرایه اتوبوس شهری برای هر نفر یک ریال‌ونیم، قلهک دو‌ ریال‌ونیم، تجریش 3 ریال و نرخ اتومبیل سواری برای هر نفر 3 ریال، قلهک 4ریال و تجریش 5ریال اعلام شد. اما مشکل با این نرخنامه حل نشد و باز هم بسیاری از رانندگان خودرو‌های‌شان را از خانه بیرون نمی‌آوردند. در نتیجه، وسیله نقلیه در تهران کمیاب شد. به دنبال این اتفاق دولت دستور داد سازمان‌های اداری و بازرگانی از وسایل نقلیه غیرموتوری مانند گاری، دوچرخه، شتر، اسب و الاغ استفاده کنند و در اقدامی دیگر برای وارد کردن 3هزار شتر از هندوستان با این کشور وارد مذاکره شد.



موافقت اداره جیره بندی با جیره بندی نان



بنابر این سند، اداره جیره‌بندی، موافقت خود را با جیره‌بندی نان با رعایت شرایطی اعلام کرده است؛ نخست، چگونگی چاپ کوپن (کالابرگ) جیره‌بندی و مباحثی درباره آن در 9 بند آمده است؛آنگاه در 14 بند به روش توزیع برگ جیره‌بندی نان، پرداخته شده است.



مرگ چهره تاثیر گذار و مرموز سیاست



اگر بخواهیم یکی از پررمز و‌راز‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران را معرفی کنیم بی‌شک محمدعلی فروغی یکی از نامزدهای این عنوان است؛ مردی که چه در دوران قاجار و چه در دوران پهلوی پست‌های زیادی را در اختیار داشت و فرهنگستان ادب را در کشور تاسیس کرد.او در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، کار خود را با معلمی و مترجمی آغاز کرد و بعد از انقلاب مشروطه و درگذشت پدرش که از چهره‌های شناخته‌شده زمان خود بود، لقب «ذکاءالملک» که متعلق به پدرش بود به او رسید و به ریاست مدرسه سیاسی منصوب شد. فروغی سابقه ریاست بر مجلس شورای ملی و عضویت در بیشتر کابینه‌ها به‌عنوان وزیر و سابقه 3دوره نخست‌وزیری را در کارنامه خود داشت. او یکی از پیشگامان عرصه ادب و فرهنگ ایران در ابتدای سده معاصر بود. فروغی در زمان مرگ 67ساله و به‌عنوان وزیر دربار مشغول به فعالیت بود.



مصوبه افزایش بهای چای



در این سند به اعلام موافقت هیأت وزیران با افزایش بهای چای اشاره شده و به وزارت دارایی اجازه داده شده که حدود  4ریال به بهای هر کیلوگرم چای بیفزاید. براساس این مصوبه، بهای چای از کیلویی 20/20ریال به 24ریال افزایش یافته است.



دستور دولت برای منع احتکار



این سند، رونوشت نامه نخست‌وزیر به وزارت خواربار است که در آن اعلام شده هیأت وزیران در جلسه ششم مهر 1321 با پیشنهاد این وزارتخانه برای الحاق اداره نظارت اجرای قانون منع احتکار به وزارت خواربار، موافقت کرده است.



ورود جنگ زده های لهستان به تهران



لهستان کشوری که نخستین حملات جنگ جهانی دوم از سوی آلمانی‌ها به خاک این کشور شده بود وضعیت مناسبی نداشت. عده زیادی از مردم این کشور به کشور‌های دیگر از جمله شوروی گریخته بودند. در پانزدهم فروردین سال 1321 بعد از توافق دولت‌ ایران با شوروی، لهستانی‌های ساکن این کشور برای سکونت در خاک ایران و تهران وارد کشور شدند و بیرون از دروازه‌دوشان تپه و بیمارستان ناتمام هزارتختخوابی فضایی برای سکونت آنها در نظر گرفته شد. بعد از اسکان موقت مهاجران لهستانی در این مکان، با اعلام دولت، باغ‌منظریه به‌عنوان محل سکونت در اختیار آنها قرار گرفت.



تشکیلات سازمان خواربار



در این سند، وزیر خواربار، صورت تشکیلات سازمان خواربار را به اداره کل معاملات خارجی وزارت دارایی ارسال کرده است. طبق این فهرست، سازمان یادشده شامل وزیر، مستشار، معاون مستشار و دفتر وزارتی دارالترجمه مستشاری است و 6 اداره همراه با دایره انتظامات، زیر نظر مستقیم وزیر خواربار انجام وظیفه خواهند کرد. در ادامه این سند به اداره‌هایی که زیرنظر مدیران کل خواهند بود، اشاره شده است.



لایحه ای برای کنترل مطبوعات

بعد از اعتراضات مردم در تهران و غارت و به آتش‌کشیدن بخش‌هایی از شهر مانند مجلس، بازار و خانه نخست‌وزیر، احمد قوام دستور توقف انتشار روزنامه‌ها را صادر کرد. قوام معتقد بود رسانه‌ها در شیپور این اعتراضات دمیده‌اند و به همین مناسبت به علی‌اکبر سیاسی- وزیر فرهنگ- دستور داد که تا لایحه‌ای برای لغو امتیاز همه روزنامه‌ها و مجلات به مجلس ببرد. سیاسی این لایحه را در دی‌ماه این سال به مجلس برد و با تصویب مجلس، امتیاز تمامی روزنامه‌ها و مجلات تا زمان وضع قوانین جدید و فراهم آمدن شرایط تازه برای نویسندگان و مدیران جراید لغو شد. یک‌ماه بعد از تصویب این قانون، نخستین روزنامه‌ای که از وزارت فرهنگ برای انتشار، مجوز دریافت کرد روزنامه‌ای تندرو متعلق به حزب توده بود. بعد از بالاگرفتن کشمکش‌ها میان مجلس و قوام و درنهایت کناره‌گیری قوام از نخست‌وزیری و بازگشت علی‌سهیلی به قدرت، در نوزدهم اسفند این سال شورای‌عالی فرهنگ امتیاز 35روزنامه را که در آذرماه لغو شده بود فعال کرد و این روزنامه‌‌ها فعالیت خود را از سر گرفتند. این لایحه یکی از مرگبارترین لوایح در جهت سانسور مطبوعات به‌شمار می‌آید.


                                                                                            تقویم