نگاهی به تاریخچه زیتون در ایران و تأثیر آن بر فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی
زیتون میوه‌ای 5 هزار ساله
زیتون میوه‌ای محبوب و پرطرفدار در سراسر جهان محسوب می‌شود و کشت آن حتی از میوه‌هایی چون سیب، انبه و موز هم رونق بیشتری دارد. زیتون فقط یک میوه نیست و در اقوام، فرهنگ‌ها و ادیان مختلف محترم و مهم قلمداد می‌شود. این میوه نه‌تنها نماد صلح محسوب می‌شود بلکه در فرهنگ جهانی نیز نشانه ثروت و وفور‌نعمت است. از اهمیت زیتون همین بس که حتی خداوند در قرآن و سوره تین به زیتون قسم یاد می‌کند. درخصوص خاستگاه زیتون هم باید به سرزمین‌های اطراف مدیترانه اشاره کرد که تقریبا ۹۵درصد زیتون جهان در این محدوده تولید می‌شود، اما زیتون در ایران هم سابقه‌ای طولانی دارد و براساس اسناد تاریخی کشت زیتون در کشورمان به دوره باستان برمی‌گردد. در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با این میوه ارزشمند چه به لحاظ خواص و فواید و چه از منظر فرهنگی، اجتماعی و تاریخی آشنا شوید.
زیتون در ایران
طبق برخی فرضیات تاریخی، درخت زیتون از ۵هزار سال پیش در ایران و بین‌النهرین رویش یافته و از این منطقه به سوریه منتشر شده است. برخی دیگر از فرضیات هم ورود زیتون به ایران را مربوط به دوره تیمور گورکانی می‌دانند. اما براساس تحقیقات به عمل آمده آنچه مسلم است، تولید زیتون از دیرباز در ایران باستان رواج داشته و به‌گفته بعضی از محققان، زیتون ابتدا در مناطق جنوبی کشور تولید می‌شد اما طی سال‌‌‌های بعدی و با حمله دشمنان و مغول‌ها به ایران، تولید زیتون به رودبار گیلان منحصر شده است. حتی در سفرنامه ناصرخسرو نیز به تولید زیتون در این منطقه اشاره شده است. هر چند زیتون اکنون به شکل پراکنده در نقاط مختلفی از کشور کشت می‌شود، اما زیتون رودبار از حیث کیفیت محصول، جایگاه بالاتری نسبت به سایر مناطق کشور دارد و طبق تازه‌ترین کشفیات، قدمت تولید زیتون در این شهرستان به ۲هزار سال پیش بازمی‌گردد. جالب توجه است که طبق اسنادی که از وزارت مالیه دوران قاجار به جا مانده، هنگامی که یکی از شاهان قاجاری از دولت روسیه درخواست ۴هزار تومان قرض به‌منظور تأمین هزینه سفر به روسیه و اروپا را داشته، در قبال این استقراض، زیتون ۴سال باغ‌های زیتون شهرستان رودبار استان گیلان به‌عنوان سند وثیقه بین ایران و روسیه مبادله می‌شود. بدین‌ترتیب دولت قاجاری هزینه محصول هر سال را سالانه به زیتون‌کاران رودباری پرداخت می‌کرد و زیتون باغ‌های زیتون رودبار نیز طی این ۴سال جمع‌آوری و به نمایندگان کشور روسیه تحویل داده می‌شد. لذا از این اسناد نیز می‌توان به این مضمون پی برد که کشت و تولید زیتون از دیرباز به شکل عمده توسط بومیان شهرستان رودبار انجام می‌شد و یکی از منابع درآمدی آنان به‌شمار می‌رفت.
میوه‌ای که نماد صلح و دوستی را یدک می‌کشد
درخت زیتون، به‌ویژه شاخه زیتون، جایگاه مهمی در ذهن زنان و مردان دارد. در گذشته زیتون نه‌تنها نشانی از صلح بلکه نمایانگر ثروت و وفور کشور بود؛ حمل شاخه‌های آن در جشن‌های بزرگ یونان، افشاندن زیتون وحشی برای قهرمانان المپیک، تاج زیتون فاتحان رومی در مراسم استقبال و مواردی که سواره‌نظام‌ها در بازدیدهای امپراتوری همانند هدیه‌های نمادین صلح به‌کار می‌بردند (دوران بربرها) که فقط با پیروزی حفظ می‌شدند. تاج زیتون، شاخه‌ای از درخت زیتون است که به دور حلقه‌ای پیچیده شده و در بازی‌های باستانی المپیک یونان به قهرمان اعطا می‌شده است. در المپیک۲۰۰۴ آتن سنت اهدای تاج زیتون تجدید شد و به همراه مدال طلا به قهرمانان اعطا شد. کبوتری که یک شاخه زیتون در منقارش باشد، به‌عنوان سمبل جهانی از وحدت و صلح شناخته شده است. ریشه این سمبل، به داستان کشتی نوح برمی‌گردد. براساس این داستان، وقتی خشم خداوند که به‌صورت سیل نمود یافته بود، فروکش کرد، یک کبوتر که شاخه‌ای از زیتون، به منقار داشت، به‌سوی کشتی آمد که نشانه آزادی و صلح بود. شاخه زیتون در پرچم سازمان ملل متحد نیز به‌عنوان نماد صلح استفاده شده است. زیتون در گذر زمان، نقشی نمادین داشته است؛ گاهی نماد صلح بوده و گاهی نماد مقاومت. 2شاخه زیتون به امید صلح بشر، روی پرچم سازمان ملل متحد نقش بسته است.
تاریخچه روغن زیتون
روغن زیتون فرآورده‌ای بود که ابتدا مردمان تمدن مینون (تمدنی یونانی در عصر برنز در نواحی مدیترانه‌ای) آن را تولید می‌کردند. این روغن برای آنها منشأ ثروت محسوب می‌شد. این مردمان، گوشت له شده میوه زیتون را داخل مخزن ثابتی می‌ریختند و پس از مدتی، روغن زیتون در قسمت بالا جمع می‌شد و آنها آب و بقیه مواد را از قسمت انتهایی مخزن خارج می‌کردند. استفاده از روغن زیتون در بسیاری از مذاهب و فرهنگ‌ها قدمتی دیرینه دارد و گاهی در مراسم ویژه سنتی و آیینی از آن استفاده می‌شده است. ظاهرا تا پیش از دوره صفویه روغن زیتون در ایران کاربرد خوراکی نداشته است. در منابع پزشکی ایرانی از دوره اسلامی اشاره‌های فراوانی به کاربردهای دارویی این روغن شده است اما این به‌معنای رونق استحصال روغن زیتون در ایران آن روزگار نیست. از دوره صفویه به بعد با آشنایی بیشتر ایرانیان با جایگاه ویژه این روغن در غذای سایر ملت‌ها، توجه به این ماده غذایی مفید بیشتر شد.
نقش زیتون در شعر، تاریخ و دین
زیتون در اغلب کشورهای دنیا به‌ویژه خاورمیانه نه‌تنها نمادی برای صلح و دوستی است بلکه به‌عنوان محصولی استراتژیک در کشاورزی گامی فراتر رفته و راه خود را در خیال شاعرانی چون «محمود درویش» و بسیاری از شاعران دیگر باز کرده است و می‌توان اشعاری را خواند که «زیتون» نقشی پررنگ در آنها دارد. در کنار نقش «زیتون» در ادبیات و فرهنگ شاعری، نمی‌توان به اهمیت آن در دین و کتاب‌های آسمانی به‌ویژه قرآن بی‌توجه بود. در کتاب قرآن از زیتون 6بار در آیات مختلف، چه به تنهایی یا در کنار سایر میوه‌ها و به‌صورت غیرمستقیم اسم آورده شده است. خداوند حتی به آن سوگند خورده و بعد از آن به طور سینا، وادی‌ای که حضرت موسی(ع) با خداوند ملاقات کرد اشاره دارد؛ امری که از نظر مفسران دینی، قداست مکه و قبله اول مسلمانان را نشان می‌دهد. در کشور خودمان، بر نقش‌برجسته‌های کاخ آپادانا شاخه‌های زیتون هم دیده می‌شود. در صحنه‌ای که نمایندگان کشورها و مناطق تابعه شاه هخامنشی در صف به تصویر کشیده شده‌اند، در دستان نمایندگان غرب ایران، شاخه و گل زیتون دیده می‌شود که از سابقه‌ای 2هزار ساله زیتون در ایران حکایت می‌کند. همچنین فردوسی در شاهنامه، هنگامی که به پادشاهی خسرو انوشیروان می‌پردازد، از تصمیم او برای توسعه باغ زیتون حرف زده و سرانجام، ناصرخسرو هم شهر ارجان (منطقه شمالی بهبهان) و وجود باغات زیتون را در آن توصیف می‌کند.
خواص و مضرات زیتون
سابقه چندهزار ساله کاشت درخت زیتون، باعث شده تا زیتون انواع مختلف داشته باشد. از انواع زیتون می‌توان به زیتون سبز، زیتون زرد، زیتون سیاه، زیتون سیاه فرآوری شده و... اشاره کرد. البته اگرچه ممکن است انواع این میوه به لحاظ شکل، رنگ و اندازه متفاوت باشد اما خواص زیتون و مواد مغذی موجود در آنها تفاوتی ندارد. از خواص زیتون هم هرچه بگوییم کم است و از خواص آن شاید بتوان ده‌ها کتاب نوشت و به همین دلیل است که امروزه مهمان خانه اغلب ایرانیان شده است. تأثیر در بهبود ورم معده و زخم معده، کاهش کلسترول و فشار خون، درمان کبد چرب، کاهش اضافه وزن، تأثیر در شفافیت و سلامت پوست و تقویت مو، رفع یبوست، درمان بیماری‌هایی مانند نقرس، سردرد و سرگیچه، سرماخوردگی، تأثیر در روند نابودی سلول‌های سرطانی، جلوگیری از پوکی استخوان، برخورداری از خاصیت آنتی‌هیستامین و نقش آن در رفع التهاب و آلرژی، تقویت سلامت چشم و... ازجمله خواص این میوه خوشمزه محسوب می‌شوند. درخصوص مضرات زیتون هم می‌توان گفت که چربی بالای زیتون ممکن است باعث اختلالات گوارشی و به‌وجود آمدن مشکلات گوارشی مانند اسهال شود. وقتی به میزان زیاد از آن استفاده می‌کنیم، سیستم بدنی ما از هضم کامل آن عاجز خواهد شد در نتیجه به اسهال خفیف تا متوسط مبتلا می‌شویم.
در همینه زمینه :
