لزوم بازنگری در تاب‌آوری اقتصاد ایران

تازه‌ترین بررسی‌ها براساس شاخص ای‌سی‌آی که تازه‌ترین شاخص طراحی‌شده در علم اقتصاد برای محاسبه میزان قابلیت‌ها و توانمندی‌های اقتصادی یک کشور است نشان می‌دهد توان رشد اقتصادی ایران در حد رشد سالانه 2درصد است و برای افزایش تاب‌آوری اقتصاد ایران باید تنوع محصولات تولیدی و بازار‌های هدف صادراتی افزایش یابد.
به گزارش همشهری، یکی از معیار‌های مهم و قدیمی برای محاسبه قدرت اقتصادی کشور‌ها محاسبه میزان تولید ناخالص داخلی با نام جی‌دی‌پی است. با این حال از 10سال پیش در تئوری‌های اقتصادی، شاخص جدیدی محاسبه می‌شود که با نام شاخص ای‌سی‌آی (ECI) شناخته می‌شود. این شاخص که شاخص پیچیدگی اقتصادی نیز نامیده می‌شود از برایند 2شاخص تنوع و فراگیری صادرات محصولات در کشورها به‌دست می‌آید. 
تنوع صادراتی به‌معنای تعداد محصولاتی است که یک کشور می‌تواند به‌صورت رقابتی صادر کند و فراگیری تعداد کشورهایی است که یک کشور محصولاتش را به آنجا صادر می‌کند. به زبان ساده، کشورهایی که کمترین پیچیدگی را دارند، در انتهای رتبه‌بندی شاخص ای‌سی‌آی قرار می‌گیرند و عمدتا کشور‌هایی هستند که تنوع کالاهای صادراتی‌شان زیاد نیست و محصولاتشان به کشور‌های زیادی صادر نمی‌شود؛ چراکه محصولات آنها در بسیاری از کشور‌های دیگر نیز تولید می‌شوند، در نتیجه سبد صادراتی آنها متنوع نیست. به‌طور مثال تولید دستگاه اشعه ایکس که در کشور‌های زیادی تولید نمی‌شود نشان‌دهنده پیچیدگی اقتصادی بالای یک کشور است؛ چراکه به افزایش توان صادراتی آن کشور منجر می‌شود اما در مورد محصولی مانند تخم‌مرغ اینگونه نیست، چراکه این محصول در کشورهای زیادی تولید می‌شود و یک محصول فراگیر است.

توانمندی اقتصاد ایران برای رشد
تازه‌ترین برآوردهای انجام‌شده براساس شاخص پیچیدگی اقتصادی یا ای‌سی‌آی نشان می‌دهد توان اقتصادی ایران با شرایط فعلی در سال‌های آینده در حد 2درصد خواهد بود. این درحالی است که کشورهای پیشرو در این زمینه ازجمله در آسیا با نرخ 5 تا 7درصد رشد خواهندکرد. طبق محاسبات دانشگاه هاروارد مقدار شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران هرچند در سال‌های اخیر اندکی بهبود یافته اما همچنان منفی است و نشان می‌دهد سطح پیچیدگی اقتصاد ایران در حد پایینی است.
علت این موضوع کم‌بودن تعداد بازار‌های صادراتی و کمبود تنوع در تولید محصولات رقابتی است. به‌طور مثال هم‌اکنون 58درصد از صادرات غیرنفتی ایران که عمدتا شامل 20کالاست درجه پیچیدگی پایینی دارند. همچنین ترکیب سبد صادراتی ایران عمدتا کالاهایی مبتنی بر منابع طبیعی است که پیچیدگی تولیدی کمی دارد و این موضوع وضعیت شکننده‌ای را برای اقتصاد کشور ایجاد کرده و می‌تواند در آینده رشد اقتصادی ایران را بسیار محدود کند.
آمار‌ها همچنین نشان می‌دهد بازارهای عمده صادراتی ایران نیز بسیار متمرکز هستند. به‌طور مثال هم‌اکنون 74درصد صادرات غیرنفتی ایران به 5کشور و 22درصد از این میزان فقط به عراق و افغانستان صادر می‌شود که در زمره کشور‌های کمتر توسعه‌یافته هستند. این در حالی است که سهم صادرات ایران به کشور‌هایی مانند ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ارمنستان و گرجستان که چشم‌انداز رشد اقتصادی بالایی دارند کمتر از یک‌درصد است و این کشور‌ها جایگاه درخور توجهی در میان شرکای تجاری ایران ندارند. همچنین کشورهایی مانند هند و اندونزی که چشم‌انداز رشد اقتصادی بسیار بالایی دارند سهم بسیار کمی از روابط تجاری با ایران دارند که این امر نیازمند تقویت همکاری‌های دوجانبه است.

راه‌حل چیست؟
شاخص پیچیدگی اقتصادی به این دلیل که نشان‌دهنده قابلیت‌ها و توانمندی‌های کشورها در تولید کالاهای صادراتی است، اهمیت زیادی دارد. به‌عبارت دیگر هرچه سبد صادراتی کشوری متنوع‌تر باشد و تعداد کمتری از کشورها تولیدکننده این محصولات باشند، قدرت اقتصادی آن کشور بالاتر و شکنندگی آن در برابر تکانه‌های خارجی کمتر است. از طرف دیگر شاخص پیچیدگی اقتصادی، بافت صنعتی یک کشور را نیز به تصویر می‌کشد. تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهد که همبستگی بسیاربالایی بین این شاخص و تولید ناخالص داخلی یک کشور وجود دارد و محاسبه آن می‌تواند به‌راحتی میزان رشد اقتصادی یک کشور را در آینده پیش‌بینی کند. 
بر همین اساس تازه‌ترین گزارش تحلیلی که از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی براساس شاخص پیچیدگی اقتصادی منتشر شده، نشان می‌دهد حرکت اقتصاد ایران به سمت متنوع‌سازی تولید و صادرات ضروری است. با این حال به زعم این مؤسسسه حرکت سریع به سمت متنوع‌سازی‌ تولید و صادرات بسیار دشوار است، اما راه میان‌بر برای اقتصاد ایران این است که به سمت بخش‌های کلیدی صنعت حرکت کند، چراکه با رفع موانع پیش روی این صنایع کلیدی پتانسیل‌های رشد اقتصادی ایران نمایان خواهد شد. با این حال باید دقت کرد که شناسایی بخش‌های کلیدی و محدودیت‌های الزام‌آور دشوار است، اما این رویکرد به‌احتمال زیاد مقرون‌به‌صرفه‌تر از یک رویکرد همه‌جانبه و متنوع برای سیاست‌های صنعتی ایران است.

میزان رشد همسایه‌های ایران
محاسبات انجام‌شده براساس شاخص پیچیدگی‌های اقتصادی نشان می‌دهد با وجود آنکه رشد چندانی برای اقتصاد ایران در سال‌های آینده قابل تصور نیست و این رشد در حد 2درصد باقی خواهد ماند، اما  کشورهایی مانند ازبکستان، تاجیکستان، پاکستان، بلاروس و ترکیه از پتانسیل رشد بالاتری نسبت به سایر کشورها برخوردارند و اقتصاد این کشور‌ها قادر است سالانه بین 4 تا 5درصد رشد کند. اما در مقابل کشورهایی مانند ترکمنستان، قزاقستان، اوکراین، عمان، اردن، عربستان، یمن و قطر رشدهای پایین‌تری را تجربه خواهند کرد.
همچنین چندین اقتصاد آسیایی پتانسیل‌های بالایی برای رشد دارند و اقتصاد آنها این توانایی را دارد که سالانه بین 5 تا 6درصد رشد کند؛ ازجمله این کشور‌ها می‌توان به چین، کامبوج، ویتنام، اندونزی، مالزی و هند اشاره کرد.