بهشت تنوع زیستی

حسن احمدی‌فرد

«بختیار طاهری» وجب به وجب «تنگه‌صیاد» را می‌شناسد. او پس از سال‌ها محیط‌بانی در این منطقه، حالا هفت سال است که رئیس این پارک ملی است. سختکوشی او بین محیط‌بان‌ها، مثل است. او رکورددار 25 روز ماندن در منطقه و خانه نرفتن است و البته به لطف همین سختکوشی‌هاست که حالا پارک ملی و منطقه حفاظت شده تنگه‌صیاد در دل زاگرس، یکی از بهترین و کامل‌ترین جمعیت‌های حیات وحش را دارد.  گفت‌وگوی ما با مهندس طاهری، در حالی انجام شد که او در حال گشت‌زنی در منطقه بود. حرف‌های ما از سرشماری گونه‌های جانوری آغاز شد و به گردشگری در مناطق تحت حفاظت محیط زیست رسید؛ موضوعی که به باور رئیس پارک ملی تنگه‌صیاد، راهی مناسب برای تأمین هزینه‌های احیا و اداره عرصه‌های طبیعی است. اما تا به مقوله گردشگری برسیم، طاهر بختیاری از تنوع زیستی تنگه‌صیاد گفت و این که محیط‌بان‌ها چگونه به کمک دوستداران محیط زیست، از آن‌ها سرشماری می‌کنند. 

  پلنگ تا پایکا؛ زنجیره‌ کامل حیات وحش تنگه‌صیاد  

طاهری توضیح داد که: «ما در پارک ملی تنگه‌صیاد هر سال دوبار در زمستان و تابستان، حیات وحش را سرشماری می‌کنیم. برای انجام این سرشماری‌ها، محیط‌بان‌ها به کمک سمن‌های زیست محیطی و حتی با کمک گرفتن از شکارچی‌های مجاز، منطقه را پایش می‌کنند.» 
محدوده پارک، محدوده وسیعی است و برای پایش منطقه به کمک دوستداران محیط زیست نیاز است. پارک ملی تنگه صیاد بیش از 5 هزار هکتار وسعت دارد و بخش عمده آن، ارتفاعات سخت‌گذر و دره‌های عمیق است و همین طبیعت بکر، سرشماری حیات وحش را هیجان‌انگیز و لذت‌بخش می‌کند. 
«مرغ‌چفت»، «قله شهیدان»، «ارتفاعات خر راه»، «دره اسب»، «گردنه گل‌دره»، «کوه کمانه»، «دره شنی»، «چشمه چاله‌گرد»، «کوه شیخ رجب»، «چشمه کاسه‌چی»، «دره پاچفت»، «دره مارون»، «چشمه صیاد»، «اشکفت تک‌اُو»، «دره محمد»، «کوه آتش‌برقی»، «کوه خرمن‌کوب»، «چشمه گزار مار»، «چشمه آغ‌چای» و هزار یک اسم دیگر، نام تنها بخشی از کوه و دره‌های تنگه‌صیاد است که دوستداران محیط زیست در کنار محیط‌بان‌ها در فصل سرشماری، باید آن‌ها را پایش کنند. 
رئیس پارک ملی تنگه صیاد می‌گوید: «در این پایش می‌شود آماری از جمعیت گونه‌های شاخص را در منطقه به دست آورد. آمار به دست آمده با استفاده از روش‌های علمی بررسی می‌شود و وضعیت کلی حیات وحش را در منطقه روشن می‌کند.» 
شاخص جانوری  
مهندس طاهری مهم‌ترین پستانداران شناسایی شده در تنگه‌صیاد را پلنگ، کفتار، گرگ، گراز، روباه، شغال، گربه وحشی، خارپشت گوش‌بلند، خارپشت ایرانی، خفاش نعل اسبی مدیترانه‌ای، خفاش بال‌سفید، خفاش بال‌بلند، جربیل بلوچ، تشی، خرگوش، پایکا و رودک اعلام می‌کند و معتقد است در تنگه صیاد، زنجیره کاملی از حیات وحش زیست می‌کنند.  
او به تازه‌ترین آمار به دست آمده از سرشماری‌ها استناد می‌کند و می‌گوید: «جمعیت گونه‌های مختلف جانوری در تنگه صیاد، از وضعیت مناسبی برخوردار است.»
مهندس طاهری البته علاقه‌ای به اعلام جمعیت حیات وحش پارک ندارد و می‌گوید: «صرفا تعداد برخی از گونه ها مثل پلنگ را آن هم پس از ثبت در دوربین‌های تله‌ای می‌شود روشن‌تر اعلام کرد.»
دوربین‌های تله‌ای دوربین هایی هستند که در گوشه و کنار مناطق تحت حفاظت نصب می‌شوند و به‌صورت خودکار با عبور حیوانات از مقابل آن‌ها، عکس می‌گیرند. این عکس‌ها بهترین مستندات برای ثبت حضور گونه‌های مختلف جانوری در مناطق مختلف است. 
مستند به گفته‌های بختیار طاهری، پارک ملی تنگه‌صیاد را می‌شود بهشت تنوع زیستی زاگرس دانست. این پارک ملی، شانس آورده و درست در قلب منطقه حفاظت شده تنگه‌صیاد قرار گرفته است. این محصور بودن در وسط منطقه حفاظت شده، تعارض‌ها را در پارک ملی به کمترین مقدار رسانده است. علاوه بر این، جمعیت انسانی اطراف پارک ملی، بیشتر از آن که جمعیت‌های روستایی باشند، جمعیت شهری هستند و عملا زمینه کمتری برای دست‌اندازی به منطقه دارند.  رئیس پارک ملی تنگه‌صیاد در عین حال معتقد است که نباید از نقش آموزش هم غافل شد. می‌گوید: «آموزش، می‌تواند فرهنگ‌سازی کند و ما فرهنگ احترام به عرصه‌های طبیعی را در منطقه تنگه‌صیاد می‌بینیم.» 



   دشمن اصلی حیات وحش 

 محیط‌بان باسابقه اداره محیط زیست شهرکرد، مهم‌ترین تعارضی را که در منطقه وجود دارد، پروانه‌های چرای دام می‌داند. این مشکلی است که بسیاری از عرصه‌های طبیعی و مناطق تحت حفاظت با آن درگیر هستند. در دهه‌های گذشته پروانه‌هایی صادر شده و بر اساس آن‌ها در ماه‌هایی از سال، دامدارها، رمه‌هایشان را به بخش‌هایی از منطقه می‌آورند. این مهم‌ترین تعارض در منطقه تنگه‌صیاد هم است. 
مهندس طاهری می‌گوید: «بعد از سال‌ها تجربه کار محیط‌بانی، می‌توانم بگویم، همه مشکلات در مناطق تحت حفاظت از همین ورود دام به منطقه سرچشمه می‌گیرد.» 
دام که وارد منطقه‌ای بشود، حتما به قلمرو حیات وحش دست‌اندازی می‌کند و علفی را می‌چرد، که خوراک بخشی از زنجیره غذایی است. ورود دام، ضریب امنیت منطقه را هم کاهش می‌دهد. متخلف‌ها، وقتی دامدارها در منطقه هستند، زمینه بهتری برای تخلف پیدا می‌کنند. 
رئیس پارک ملی تنگه صیاد تأکید می‌کند: «وجود دام در منطقه زمینه‌ساز شیوع بیماری‌های مشترک بین دام و حیات وحش هم هست.»
در سال‌های گذشته این بیماری‌ها در بسیاری از مناطق تحت حفاظت رخ داده است. تلفاتی که این بیماری‌ها از جمعیت گونه‌های جانوری گرفته اصلا قابل مقایسه با تلفات صید و شکار نیست. یعنی دشمن اصلی حیات وحش در حال حاضر، شکارچیان متخلف نیستند بلکه همین بیماری‌هاست.
او توضیح می‌دهد که: «ما در منطقه تنگه‌صیاد، با برنامه‌ریزی‌، توانسته‌ایم از بروز این مشکل جلوگیری کنیم؛ یعنی همه تلاش‌مان را به کار گرفته‌ایم تا اساسا وارد چرخه بیماری‌های مشترک نشویم.»  واقعیت آن است که اگر منطقه درگیر بیماری بشود تا زمان مهار آن، تلفات بالایی خواهد داشت. 
مهندس طاهری می‌گوید: «هر سال در سه مرحله آبشخورها را ضدعفونی می‌کنیم. همین طرح، به تأیید و تصویب سازمان حفاظت محیط زیست هم رسید و به همه مناطق ابلاغ شد. ما هر سال پنج روز مانده به ورود دام‌ها به منطقه، بیست روز پس از استقرارشان و پنج روز از خروج دام‌ها، آبشخورها را ضدعفونی می‌کنیم. این کار را هم با استفاده از متخصصان دامپزشکی و کارشناس های خبره انجام می‌دهیم.» 
در خیلی از بخش‌ها، از آب و آهک برای ضدعفونی کردن استفاده می‌کنند اما مطالعات جدید نشان می‌دهد که ویروس‌ها در برابر محلول آب و آهک مقاومت می‌کنند و بعد از مقاوم شدن، ناگهان دوباره شیوع پیدا می‌کنند. محیط‌بان‌های تنگه‌صیاد اما از «پِرسیدِن 5 درصد» برای ضدعفونی استفاده می‌کنند. برای ضدعفونی شدن آبشخورها با این محلول، بهتر است از آب تحت فشار استفاده بشود برای همین هم آن‌ها از آتش‌نشانی کمک می‌گیرند. آتش‌نشان‌های شهرکردی با دستگاه‌های آبپاش فشار قوی، به کمک محیط‌بان‌ها می‌آیند تا آبشخورها را ضدعفونی کنند. همین فعالیت مستمر کمک کرده تا بیماری مشترک دام و حیات وحش در تنگه صیاد به حداقل برسد.  مهندس طاهری از 5 سال موفقیت در پیشگیری از بیماری‌های مشترک می‌گوید و تأکید می‌کند: «از سال 92 که بیماری‌های مشترک در منطقه مشاهده شده تا امسال، هیچ موردی از بیماری یا تلفات به خاطر بیمار مشترک دام و حیات وحش در منطقه تنگه‌صیاد وجود نداشته است. این نشان می‌دهد که تلاش‌ها برای جلوگیری از بروز این مشکل، موفق بوده است.» محیط‌بان‌های تنگه صیاد قوانینی هم دارند که از حقوق حیات وحش دفاع می‌کند. طاهری توضیح می‌دهد که: «برای دامدارها، کارت حضور در منطقه درست کرده‌ایم. هر تخلفی هم که از دامدارها مشاهده کنیم، یک امتیاز برای آن‌ها ثبت خواهد شد و اگر امتیازهای منفی‌شان به سه برسد، کارت‌شان باطل می‌شود.»



  شناخت حیات وحش، تخریب را کم می‌کند 

رئیس پارک ملی تنگه صیاد معتقد است محیط‌بان‌ها طیف وسیعی از برنامه‌ها را برای فرهنگ‌سازی طراحی کرده‌اند.  طاهری می‌گوید: «به عنوان مثال موزه حیات وحش ما که در پهنه‌ای مشرف به منطقه قرار دارد، هم پذیرای مهم کودک‌هاست و هم دانش‌آموزان و دانشجویان. حتی چندین بار، سالمندان راهم به منطقه آوردیم. بازدید از موزه صرفا یک مثال است. او معتقد است موزه جایی است برای شناخت مختصر حیات وحش؛ و شناخت، تخریب را کم می‌کند؛ و الا فرهنگ‌سازی، برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای می‌خواهد و البته باید همه جوانب را هم در آن، در نظر گرفت.  محیط‌بان باسابقه اداره محیط زیست شهرکرد می‌گوید: «این که عمده فرهنگ‌سازی‌ها باید روی کودکان متمرکز باشد، ایده دقیقی است. کودکی که از پیش دبستانی، با مفاهیم زیست محیطی آشنا می‌شود و در ادامه در دبستان و دبیرستان برای حفظ محیط زیست آموزش می‌بیند، حتما در بزرگسالی مراقب محیط زیست خواهد بود. اما به هر حال نمی‌شود از آموزش نسل کنونی هم غافل بود. می‌گویند 15 تا 20 سال بعد نسلی به عرصه می‌آید که مدافع محیط زیست است. این، خیلی خوب است اما باید چیزی از محیط زیست و حیات وحش هم باقی مانده باشد تا آن نسل، حفظ و حراستش کند. اگر از نسل فعلی غفلت کنیم، صدمات جبران‌ناپذیری به طبیعت وارد می‌شود.»

  گردشگری طبیعت، خوب است اما زیرساخت می‌خواهد 

رئیس پارک ملی تنگه‌صیاد به سفر سال گذشته‌اش به اتریش به همراه جمعی از محیط‌بان‌ها برای دوره آموزشی اشاره می‌کند و می‌گوید: «کاش این فرصت برای همه هموطنان فراهم شود تا ببینند که دیگران چطور از داشته‌های طبیعت شان حفظ و حراست می‌کنند و نسبت به آن حساس هستند. شاید باورتان نشود اما حتی بازدید ما که محیط‌بان هستیم و مهمان‌شان بودیم از عرصه‌های تحت حفاظت‌شان، بسیار با محدودیت همراه بود.» به گفته مهندس طاهری در مناطق تحت حفاظت اتریش، هیچ کس، نمی‌توانست آزادانه در منطقه‌ای بچرخد. مسیرهایی مشخص شده است که گردشگرها فقط باید از آن مسیرها تردد ‌کنند. فضاهای آلاچیق مانندی هم ساخته شده که از آنجا می‌شود حضور احتمالی گونه‌های جانوری را دید.  اومی گوید: «حتی جایی که مسیری مشخص نشده بود، مردم خودشان، مسیرهایی را تعیین کرده بودند و گردشگرها موظف بودند در همان مسیر رفت وآمد کنند.»  رئیس پارک ملی تنگه‌صیاد تأکید می‌کند: «در اتریش، نهادهای مسئول زیرساخت‌ها را فراهم کرده‌اند و فرهنگ‌سازی هم شده است. حالا خود مردم، بیشترین نقش را در حفظ محیط زیست دارند.»  او معتقد است بهترین منبع درآمدی برای هزینه‌کرد در حفظ و حراست محیط زیست، درآمد گردشگری است اما قبل از آن، باید زیرساخت‌ها فراهم شود و فرهنگ لازم برای توسعه گردشگری هم برسیم.  واقعیت این است که امروز بخشی از تخریب‌ها را همین گردشگرانی انجام می‌دهند که وارد عرصه‌های تحت حفاظت می‌شوند. این‌ها، همین عاشقان طبیعت هستند اما وقتی زیرساخت فراهم نیست و اطلاعات کافی به مخاطب داده نمی‌شود، توسعه گردشگری، چیزی جز تخریب بیشتر نیست. حالا این را بگذارید کنار فعالیت سمن‌های زیستی؛ یعنی آدم‌هایی که هم عشق و علاقه دارند و هم آموزش دیده‌اند و مطالعه کرده‌اند.  مهندس طاهری به فعالیت تشکل های مردمی در عرصه حفاظت از محیط زیست هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «در تنگه‌صیاد، شبکه‌ای از سمن‌ها به ما در حفظ و حراست از منطقه یاری می‌رسانند.»  به گفته او، سمن‌ها، شبکه‌ای امدادی هم تشکیل داده‌اند که در مواقع بحرانی مثل بروز آتش سوزی، فعال می‌شود. پنج نفر مشخص شده‌اند که هر کدام با بیست عضو دیگر مرتبط هستند. به محض وقوع حریق، به این پنج نفر اطلاع داده می‌شود و در کمترین زمان ممکن، نیروهای کمکی و تجهیزات پیش بینی شده به منطقه می‌رسند.  رئیس پارک ملی تنگه‌صیاد می‌گوید: «حتی مواردی داشته‌ایم که اعضای سمن‌ها پیش از محیط‌بان‌ها به منطقه رسیده‌اند و کار اطفای حریق را آغاز کرده‌اند.»  او این را یک همکاری علمی بین طرفداران محیط زیست و نهادهای مسئول می‌داند و معتقد است همین همکاری‌ها می‌تواند حفظ و حراست و حتی احیای یک منطقه را به دنبال داشته باشد. 


 خشکسالی امان تنگه‌صیاد را بریده است 

محیط‌بان‌ها توانسته‌اند خطر بیماری‌های مشترک دام و حیات وحش را از پارک ملی تنگه‌صیاد دور کنند اما خطر مهم‌تری هم هست که جمعیت گونه‌های جانوری را در این بهشت تنوع زیستی تهدید می‌کند.  مهندس طاهری می‌گوید: «ما در منطقه تنها یک مشکل عمده داریم و آن هم مشکل خشکسالی است.»  منطقه تنگه‌صیاد در دامنه‌های پر آب زاگرس هم چند سالی است که درگیر خشکسالی است و این خشکسالی‌ها، امان منطقه را بریده است. واقعیت آن که، بحران آب در همه کشور جدی است؛ جدی‌تر از آنچه تصور می‌کنیم.  به گفته او در پارک ملی و منطقه حفاظت شده تنگه‌صیاد، 52 منبع آبی وجود دارد؛ از چشمه گرفته تا قنات. از این منابع، 37 منبع دائمی و 15 منبع فصلی است و حالا امسال عمده منابع فصلی خشک هستند و بیشتر قنات‌ها هم بی آب مانده‌اند و فقط دو قنات، آب مختصری دارد؛ و این، یک بحران وحشتناک در تنگه‌صیاد است.  محیط‌بان‌ها البته دست روی دست نگذاشته‌اند. آنها سعی کرده‌اند تمهیداتی را فراهم کنند تا اثرات خشکسالی به حداقل برسد. آن‌ها از ادارات و نهادهایی که تانکر دارند، کمک گرفته‌اند تا در مواقع بحرانی نگذارند آبشخورها خشک بشوند. ادارات مختلف و سمن‌های زیست محیطی هم همکاری پر و پیمانی با اداره حفاظت محیط زیست دارند و این نشان می‌دهد که دغدغه‌های زیست محیطی دارد به جزیی از فرهنگ جامعه تبدیل می‌شود. 



آرامش بره‌ها را به هم نزنید

    فاطمه روحانی
 اردیبهشت، زمان زاد و ولد گونه‌های جانوری است. در این ماه از فصل بهار، گونه‌های جانوری بیشتر از هر وقت دیگری به امنیت و آرامش احتیاج دارند. توصیه‌های زیر درباره حفظ امنیت و آرامش آن‌هاست.
 مسیر کوهنوردی یا طبیعتگردی تان را طوری تنظیم کنید که به هیچ وجه وارد محدوده‌های طبیعی زادآوری حیات وحش نشوید. 
 اگر از عشایر یا دامداران هستید، مراقب باشید سگ‌های گله، آسیبی به توله‌ها و بره‌ها نرسانند. 
 حیوانات وحشی به ویژه در فصل زادآوری و به همراه توله‌هایشان، بیشتر از هر وقت دیگری می‌توانند خشن و خطرناک باشند. 
 در صورت مشاهده توله یا بره تنها، به هیچ وجه سعی نکنید نوزاد جانور را بگیرید. اینکه خیال کنید حیوان مادر توله‌اش را رها کرده، تصور اشتباهی است. حیوانات ماده به دلایل مختلفی ممکن است لحظاتی بچه‌های خود را ترک کنند، اما حتما دوباره به سراغ آن‌ها خواهند آمد. 
 در بسیاری از موارد، حیوان مادر لحظاتی قبل از آنکه به آن‌ها نزدیک شویم، متوجه حضور ما شده و موقتا محل را ترک کرده است و با دور شدن ما دوباره به سراغ نوزادانش خواهد آمد.
 دست زدن، بغل کردن، بازی کردن و عکس گرفتن با توله‌ها و بره‌ها، باعث استرس آن‌ها می‌شود. حتی ممکن است به خاطر نشستن بوی انسان روی بدن جانور، حیوان مادر از پذیرفتن دوباره نوزاد خود اجتناب کند.
 در صورت جداسازی نوزاد، حیوان مادر ممکن است در اثر عفونت غدد شیری، جان خود را از دست بدهد؛ توله یا بره هم به خاطر نخوردن شیر مادر، دچار سوء تغذیه می‌شود.



تنگه صیاد کجاست؟

منطقه تنگه‌صیاد، بهشتی نه‌چندان کوچک در حاشیه جاده شهرکرد به بروجن است؛ بهشتی از عرصه‌های طبیعی کوهستانی که مأمنی آرام برای گونه‌های مختلف جانوری و رویشگاهی غنی برای گونه‌های متنوع گیاهی است. 
پارک ملی تنگه‌صیاد در استان چهارمحال و بختیاری، 5400 هکتار وسعت دارد و در کنار 21600 هکتار منطقه حفاظت شده، منطقه 27 هزار هکتاری تنگه‌صیاد را تشکیل می‌دهد. 
فرخشهر، نزدیکترین شهر به منطقه تنگه‌صیاد است؛ آنقدر که فرخشهری‌ها این منطقه را جزیی از بخش فرخشهر می‌دانند. 
علاوه بر جاده آسفالته شهرکرد به بروجن که از حاشیه شرقی منطقه می‌گذرد، جاده آسفالته فرخشهر و جاده قدیم روستای دهنو هم جاده‌هایی هستند که به تنگه‌صیاد می‌رسند. «پاچفت» و «بستان‌شیر» از دره‌های دیدنی منطقه و تفرجگاه اهالی فرخشهر هستند. قله «جیلان» هم با 3141 متر ارتفاع، بلندترین قله منطقه است که در جنوب پارک ملی، قرار دارد. 
تنگه‌صیاد و سبزکوه(شامل منطقه حفاظت شده تنگه‌صیاد، منطقه حفاظت شده سبزکوه، پارک ملی تنگه‌صیاد و همچنین تالاب‌های گندمان و چغاچور و عرصه‌های پیرامونی)، 17 خردادماه 94 در بیست و هفتمین شورای هماهنگی انسان و کره مسکون در یونسکو(اجلاس پاریس) به عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» به ثبت رسید. 
تنگه‌صیاد یازدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران است که در شبکه جهانی به ثبت رسیده است.