گزارش
اربعین؛ گفتمان وحدت‌ساز و امت‌ساز
راهپیمایی اربعین دستاوردهای زیادی برای اجتماع شیعیان دارد؛ هر چند باید نسبت به آسیب‌های آن هوشیار بود
صفیه رضایی-روزنامه‌نگار
پیوند 2ارزش «زیارت با پای پیاده» و «زیارت امام حسین(ع)» در روز اربعین، زمینه اجتماع چند میلیونی شیعیان تحت عنوان پیاده‌روی اربعین است؛ اجتماعی که در طول تاریخ تشیع، بستر ذهنیت مذهبی و تفکر دینی مردم بوده است؛ تا جایی که بعد از سقوط صدام در عراق، این سنت دیرینه معنوی از پی گرفته شد و قرائت جدیدی را از الگوی هویت دینی در دنیای معاصر منعکس کرد. البته جهانی که در گرداب مدرنیته و فردگرایی دست و پا می‌زند، کمتر می‌تواند فهم صحیحی از این رویداد داشته باشد و تنها اندیشه تشیع است که می‌تواند جامعیت پیاده‌روی اربعین را درک کند؛ مراسمی که هر چند در فاصله زمانی کوتاهی اتفاق می‌افتد، اما اثرات جهانی، منطقه‌ای و بین‌المللی آن در سطح یک ابررویداد است. همین امر موجب شده که رهیافت‌ها، رویکردها و بازتاب‌های مختلفی از این رویداد در سطح رسانه‌های جهانی مخابره شود؛ بازتاب‌هایی که گاه مربوط به اهمیت جایگاه پیاده‌روی اربعین است و گاه تلاش می‌کند که با هدف خصومت، تصویری ناهماهنگ و ناموزون از این آیین جهانی شیعیان را به تصویر بکشد؛ از این‌رو پیاده‌روی اربعین تنها یک رخداد فرهنگی شیعیان نیست که با گستره و بازتاب جهانی، مرزهای سیاسی و اجتماعی را درمی‌نوردد و عکس‌العمل‌های مختلفی را در بر دارد، بلکه گستره اهمیت این آیین، تا جایی است که گاه رسانه‌های معاند جریان شیعی، نه‌تنها خبری از این رویداد مخابره نمی‌کنند، بلکه به نادرست اخبار جعلی از این آیین منتشر می‌کنند. به‌عبارت دیگر پیاده‌روی اربعین نه در سطح یک مناسک شیعی قابل بررسی است که شاکله زیارت را برای آن تصویر کنیم و نه آیینی که هر ساله تکرار می‌شود، بلکه یک گفتمان و باور وحدت‌ساز و امت‌ساز است که خود می‌تواند محور دیپلماسی فرهنگی و مذهبی باشد، لایه‌های مردمی و اجتماعی را دچار دگرگونی کند و مرزها را در دامنه جغرافیای سیاسی و اجتماعی کمرنگ و محو سازد. به علاوه اینکه ماهیت پیاده‌روی اربعین در مردمی بودن است؛ این ویژگی می‌تواند در کنار ایجاد الفت و صمیمیت، تمامی ابعاد و گستره مربوط به آیین اربعین را در خود تعریف کند؛ به این معنا که از حضور داوطلبانه در مراسم اربعین گرفته تا ایثار و پذیرایی از زائران، مهمان‌نوازی‌ها، شعارها و نوحه‌ها در قالب تحرک مردمی انجام می‌شود. سیدرضا تقوی، نماینده مجلس در این زمینه معتقد است که اربعین به‌لحاظ اعتقادی در فرهنگ تشیع در راستای فرهنگ عاشورا قرار دارد؛ یعنی عاشورا و اربعین در یک جهت هستند و تجلیل از اربعین یعنی تجلیل از شهدایی که در عاشورا و در رکاب امام حسین (علیه‌السلام) به شهادت رسیده‌اند. درواقع اربعین مانور سیاسی است که مسلمانان و علاقه‌مندان به عاشورا در آن شرکت می‌کنند تا از این طریق بذر آگاهی را در دل‌ها بکارند.
دستاوردهای سیاسی اربعین
راهپیمایی اربعین پدیده‌ای است که جدا از نیت کنشگران آن به متن سیاسی تبدیل شده است؛ متنی پر از تفسیرهای گوناگون که راهپیمایان اربعین هر یک در افق فکری خود همراه با سنت‌ها و ارزش‌های آن تفسیری متناسب از آن می‌کنند. این ابعاد سیاسی را می‌توان در افزایش قدرت نرم و اقتدار جهان اسلام، وحدت و همگرایی در جهان اسلام، بسیج سیاسی شیعیان، همبستگی در سایه هویت شیعی، شبکه‌سازی اجتماعی و فرهنگی و ایجاد نظم جدید اجتماعی دید و نظاره کرد. به‌گفته وزیر ارشاد، اربعین محور وحدت و نقطه اتصال ملت‌های مسلمان و جهان است. در همایشی نیز که هفته گذشته تحت عنوان اربعین در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد موارد بالا مورد تأکید قرار گرفت و اهمیت آسیب‌شناسی چالش‌های اربعین مورد بررسی واقع شد؛ به‌ویژه که در این دوره اربعین با استقبال بی‌نظیر شیعیان مواجه شده و البته که ابعاد سیاسی آن گسترده‌تر از گذشته نیز هست. به باور مرتضی کتبی، استاد دانشگاه، اربعین دارای ظرفیت‌های بزرگی است؛ چراکه ما یک‌میلیارد و اندی مسلمان در جهان هستیم و می‌توانیم از این ظرفیت عظیم استفاده کنیم و این جنبش سوم را با اربعین به‌عنوان هسته مرکزی مقاومت شکل دهیم. به باور وی، هنوز حد و حدود و چارچوب این ساختار اربعین برایمان مشخص نیست.
آسیب‌هایی که می‌تواند نباشد
با وجود اهمیت مرجعیت شیعی در منطقه در ایجاد همبستگی و تقویت هویت شیعی در کنار ایجاد امت واحد شیعی در پرتو آموزه‌های عاشورایی همواره چالش‌هایی از جانب دشمنان در منطقه و عرصه بین‌المللی وجود دارد که بیشترین آن در قالب رویکرد رسانه‌ای قابل بررسی و سنجش است. راهبرد رسانه‌های استکبار نیز در قالب چند الگو است؛ نخست اینکه به هیچ عنوان خبر اجتماع شیعیان در عراق را منتشر نمی‌کنند و به باوری آن را در سکوت خبری فرومی‌برند و دوم اینکه انتشار خبر همراه با تلقی خود با هدف ضربه زدن به جریان شیعی و پیاده‌روی اربعین و ترسیم فضای سیاه‌نمایی شده از آن. به‌عنوان نمونه بی‌بی‌سی فارسی در این سال‌ها تلاش کرده اهمیت پیاده‌روی اربعین را تقلیل دهد یا فرانس‌پرس که به ترویج اسلام‌هراسی می‌پردازد، تلاش می‌کند تا مذهب شیعه را بر مبنای خشونت و ریختن خون نشان دهد. البته هستند رسانه‌هایی که گزارش‌هایی را در قالب رویکرد مردمی از پیاده‌روی اربعین نشان داده‌اند، اما رویکرد نهادین آنها در سیاسی جلوه دادن اجتماعی فرهنگی و مذهبی است با هدف اینکه منطقه، ایران و عراق را ناامن و حتی پیاده‌روی اربعین را دستاویز دولت شیعی ایران نشان دهند. تحریف تشیع و انحرافی نشان دادن اربعین یکی از آسیب‌هاست که راهبرد سلفی-تکفیری در برابر راهپیمایی اربعین ناظر به امنیتی‌سازی این راهپیمایی است. تروریست‌ها نیز هر لحظه می‌خواهند زهر خود را بریزند؛ هر چند نیروهای حشدالشعبی با کمک نیروهای ایرانی تاکنون همه آنها را ناکام گذاشته‌اند. تبلیغ جریان‌های انحرافی، ترویج خرافات و سوء‌رفتارهای مذهبی، اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی، اختلاف‌افکنی میان تشیع و تسنن (تشدید تضاد مذهبی) و دولتی نشان دادن آن، از اهداف معاندان است. هم‌اکنون که سیل مشتاقان در عراق و مرزها زیاد شده است تصویرسازان و رسانه‌های معاند سعی دارند که این اجتماع شورانگیز را تخریب و دولت ایران و عراق را ناتوان در مدیریت آن بدانند؛ هر چند که مشکل حمل‌ونقل و زیرساخت جاده‌ای از مشکلات کشور همسایه عراق بوده و مربوط به امسال نیست؛ ضمن اینکه وقتی 20میلیون زائر، آن هم بعد از 2سال غربت به‌خاطر کرونا وارد عراق می‌شوند، طبیعی است که کمبود جا یا حمل‌ونقل وجود داشته باشد. همین مسئله دستاویز عده‌ای شده تا در رسانه‌ها یا در توییتر علیه دولت ایران هجمه ایجاد کنند که البته باز هم نشان از ضعف آنها در برابر اشتیاق شیعیان است؛ اشتیاقی که هر چند مسئولان می‌گویند به مرزها دیگر نیایید، اما عاشقان حسین(ع) بی‌تاب‌تر می‌شوند. به‌نظر می‌رسد که بالاترین دستاورد اربعین همین جنبشی است که سال به سال بر گستره آن افزوده می‌شود. رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند: «... پیاده‌روی اربعین یک حادثه و پدیده الهی است... یک نعمت پایدار است... راهپیمایی اربعین را شکر کنید... .»
