فاصله شهر تا روستا؛ مزرعه یا ساختمان؟

سیده زهرا عباسی - خبرنگار 

تغییر نسبت جمعیت شهرنشین از 30 به بیش از 70درصد طی حدود 70سال بهانه خوبی برای گسترش و افزایش روزبه‌روز تعداد یا مساحت شهرهاست. طی سال‌های اخیر براساس آمار مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 179شهر ایجاد شده است؛ هر 8روز یک شهر. علاوه بر این، اخباری از گسترش افقی شهرها با الحاقات جدید منتشر می‌شود که هر یک، بار زمین و مساحت قابل‌توجهی را روی دوش شهرهای مختلف می‌گذارند؛ این افزایش گرچه در نگاه اول با هدف رفع مشکلات حاشیه‌ یا روستاهای همسایه صورت می‌گیرد، اما در دل خود آسیب‌هایی چون کاهش سرمایه‌ اجتماعی بیرون از محدوده شهری و افزایش تعارض در محدوده شهری را به همراه دارد.

طرح‌هایی برای الحاقات جدید
الحاق 3منطقه ماراگوده، چراغ پشتان و پیل علی باغ به بندرانزلی در گیلان، محله جمکران به قم، شهرک 36.5هکتاری اندیشه به قزوین، اراضی 75هکتاری علی‌آباد کلنگان به اصفهان، 6.8هکتار به شهرهای مازندران، 4روستای هفت‌چشمه، بانقلان، فاطمیه و چالسرا با جمعیت بیش از 30هزار نفر و 160هکتار از زمین‌های شمال گرده‌داغ به زنجان بخشی از گسترش افقی شهرها طی سال گذشته و امسال است.

قانون چه می‌گوید؟
افزایش محدوده‌های شهری با الحاق یک شهر، روستا یا نقاط سکونتگاهی، یکی از رایج‌ترین شیوه‌های گسترش شهری است. معاون عمران و توسعه امور شهری و روستایی وزیر کشور با اشاره به این شیوه رایج به همشهری می‌گوید: براساس قانون، شورای‌عالی شهرسازی و معماری این الحاقات را با پیش‌بینی‌ جمعیت، تراکم شهری، توسعه کالبدی موزون شهر، نیاز به واحدهای مسکونی متناسب با جمعیت بررسی و تحلیل می‌کند. مهدی جمالی‌نژاد با اشاره به قانون تعاریف حریم و محدوده (مصوب1384) می‌افزاید:‌ در این قانون تأکید شده روستاهایی که به موجب طرح‌های جامع و هادی در حریم شهرها واقع می‌شوند درصورت رسیدن به شرایط شهر شدن به‌صورت منفصل به‌عنوان یک ناحیه یا منطقه از نواحی یا مناطق شهر اصلی تلقی و اداره خواهند شد و برای آنها در قالب طرح‌های جامع و تفصیلی و مقررات ویژه امکان استمرار فعالیت‌های روستایی تهیه خواهد شد.

سرمایه‌های از دست رفته
اما گسترش شهرها با 3گروه تحولات اقتصادی-اجتماعی، الگوهای توسعه فضایی و برنامه‌ریزی-مدیریت شهری ارتباط دارد که رئیس سازمان‌ شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در این‌باره تصریح می‌کند: شهرها به‌دلیل داشتن جمعیت رو به ازدیاد و تعامل فضایی و روابط عملکردی، همواره تغییرات عمده‌ای را بر نواحی پیرامونی خود تحمیل می‌کنند.
او تبدیل، ارتقا و الحاق روستا به شهر را موجب از بین رفتن سرمایه‌ اجتماعی چون حس تعلق خاطر و اعتماد، حذف و تضعیف فعالیت اقتصاد مولد (کشاورزی و دامداری) در روستاها، شکل‌گیری تفرق مدیریتی و رونق سوداگری در روستاهای پیرامون شهر می‌داند که بنیاد اقتصاد روستایی را تضعیف و آن را به سمت حذف شدن، سوق می‌دهد. الحاق نقاط روستایی به‌علت تفاوت در عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و مدیریتی از نگاه جمالی‌نژاد منجر به ایجاد آسیب‌های متعددی در محدوده شهر و نقاط الحاقی می‌شود. او معتقد است به‌طور کلی برنامه‌ریزی برای الحاق مناطق مختلف به شهر باید هدفمند و متناسب با میزان دسترسی به منابع محلی و نیازهای عینی و ذهنی ساکنان باشد.

گسترش بی‌قواره شهر
74درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند و برآوردها نشان می‌دهند تا سال۲۰۵۰ میلادی این عدد به حدود ۸۶درصد برسد که بخشی از این افزایش جمعیت نتیجه الحاقات جدید است. سرپرست معاونت شهرسازی و معماری شهرداری مشهد در این‌باره به همشهری می‌گوید: در گذشته نه چندان دور شهرها همیشه به دلایل امنیتی در اطراف خود دارای یک حصار بودند که مساحت شهر و جمعیت آن را هم کنترل می‌کرد، اما بعد از افزایش جمعیت، مهاجرت به شهرها و ورود پول نفت به چرخه بودجه کشور، عملا شهرها گسترش بی‌حد و حصری یافتند که همین زمین‌های مساعد و حاصلخیز حاشیه‌ای را فدای توسعه ساختمان‌سازی، جاده‌سازی، تاسیسات و راه کرد. حسین عبدالله‌زاده معتقد است شهرهای الحاقی جدید به کلانشهرها که در هر دوره به فراخور الزام زمانی صورت گرفته، باری از سوی دولت‌ها به مدیریت شهری و شهرداری منتقل کرده و می‌کند. عبدالله‌زاده با بیان اینکه شهرهای الحاقی و گسترش یکباره شکل جدیدی به شهرها می‌دهند، می‌گوید: این گسترش به‌دنبال خود رشد بی‌قواره و بی‌تناسب را به‌دنبال دارد که حاشیه‌نشینی، فقر، بحران‌های شهری، پیامدهای فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی از تبعات منفی آن‌هاست. معاون شهرسازی و معماری شهرداری اما گسترش شهرها را گاهی با آثار مثبت هم همراه می‌داند که از آن جمله می‌توان به ساخت‌وسازهای اصولی در آینده طبق قوانین شهرسازی، ساختمان‌های مقاوم‌تر و بهبود زیرساخت‌ها و ارائه خدمات شهری اشاره کرد.
با وجود این، تبعات منفی الحاق جدید به شهرها به اعتقاد عبدالله‌زاده بیشتر است و او تأکید می‌کند تغییر در رویه قانونی ساخت و ساز، ورود نظام مهندسی به این موضوع و ارائه خدمات به اراضی حاشیه بخشی از اقداماتی است که باید از سوی دستگاه‌های مختلف انجام شود تا دیگر نیازی به ایجاد شهرهای الحاقی برای توسعه نباشد.