آتن و آنکارا؛ متحدان متخاصم

تنش‌های ترکیه و یونان بار دیگر به صدر اخبار جهان بازگشته است. آنکارا اعلام کرده که سامانه‌های دفاع هوایی اس300 یونان در جزیره کرت در جریان ماموریت نیروی هوایی ترکیه بر فراز دریای اژه و شرق مدیترانه، جنگنده‌های این کشور را به‌مدت نیم‌ساعت رهگیری کرده‌اند. ترکیه با خصمانه خواندن این اقدام یونان تأکید کرده که آتن به‌عنوان یکی از هم‌پیمانان ترکیه در ائتلاف پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) خلاف اصول اتحاد عمل کرده است. ترکیه همچنین بار دیگر از کشورهای غربی به‌دلیل سرزنش نکردن یونان انتقاد کرده و آنان را به در پیش گرفتن سیاست دوگانه‌ در قبال ترکیه متهم کرده است.
خصومت در روابط دوجانبه آتن - آنکارا پدیده جدیدی نیست. در کارنامه روابط 2کشور مجموعه‌ای از اقدامات تحریک‌آمیز، لفاظی‌های دیپلماتیک و حتی درگیری‌های نظامی دیده می‌شود، اما آنچه به اعتقاد ناظران، این دور از تنش‌ها را متمایز کرده همزمانی‎اش با جنگ اوکراین و روسیه است. حدود 6ماه پیش بود که میتسوتاکیس، نخست‌وزیر یونان برای دیدار رودررو با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه به استانبول رفت. در آن زمان فضای دیدار مثبت و سازنده توصیف شد و رهبران 2کشور تأکید کردند که با وجود جنگ اوکراین، آتن و آنکارا به‌عنوان اعضای پیمان ناتو مسئولیت ویژه‌ای در حفظ امنیت اروپا دارند؛ امنیتی که به‌گفته آنان با جنگ اوکراین به‌شدت در معرض خطر قرار گرفته است. اما شرایط خیلی زود دستخوش تغییر شد و روابط ترکیه‌  و یونان پس از دیدار استانبول رو به وخامت گذاشت؛ به‌طوری که حدود 1.5ماه بعد آتن پرواز جنگنده‌های نظامی ترکیه بر فراز جزایر یونان در دریای اژه در مدیترانه را نقض «بی‌سابقه» حریم هوایی خود خواند و به این اقدام آنکارا شدیدا اعتراض کرد. همچنین میتسوتاکیس در سفر خود به واشنگتن با یادآوری رفتار ترکیه سعی کرد تا با لابی کردن با نمایندگان کنگره، آنان را ترغیب کند که با طرح دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، برای فروش جنگنده‌های F16 آمریکایی به آنکارا مخالفت کنند؛ اقدامی که با واکنش تند اردوغان روبه‌رو شد. رئیس‌جمهوری ترکیه در واکنش به لابی‌های ضد‌ترکیه‌ای میتسوتاکیس در واشنگتن گفت که «دیگر شخصی به نام میتسوتاکیس برایش وجود خارجی ندارد؛ بنابراین در آینده گفت‌وگویی هم با او نخواهد داشت.» پس از آن بود که مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، هم در واکنش به استقرار تجهیزات سنگین نظامی در جزایر دریای اژه از سوی یونان، آتن را به نظامی‌سازی غیرقانونی اراضی خود در این منطقه متهم کرد. وزیر خارجه ترکیه همچنین هشدار داد درصورتی که یونان از غیرنظامی کردن جزایر دریای اژه خودداری کند، آنکارا مالکیت یونان بر این جزایر را به چالش خواهد کشید.

نقطه سرآغاز تنش‌ها 
آب‌های سرزمینی هسته اصلی اختلافات ترکیه و یونان است. مرزهای آبی میان این دو کشور در دریای اژه محصول مجموعه‌ای از درگیری‌های نظامی و توافق‌های بین‌المللی است. با امضای معاهده لوزان در سال1923 میلادی، ترکیه و یونان بر سر مرزهای آبی خود در دریای اژه توافق کردند. براساس این توافق، آتن مالکیت بیشتر جزایر اصلی در سواحل آناتولی را حفظ کرد، اما پذیرفت که هیچ پایگاه دریایی و استحکامات نظامی را در این جزایر مستقر نکند. همچنین براساس این توافق، 2کشور محدودیت‌هایی را برای پروازهای نظامی خود بر فراز این جزایر پذیرفتند. اما نه معاهده لوزان و نه معاهده دوستی پاریس که در سال1947 میلادی میان 2کشور امضا شد، نتوانست از سطح تنش‌ها و اختلافات 2همسایه بکاهد. تقابل آتن و آنکارا در اواسط دهه1990 به اوج خود رسید؛ زمانی که یونان اعلام کرد که طبق کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره حقوق دریاها محدوده آب‌های سرزمینی این کشور می‌تواند تا 12مایل (19.3کیلومتر) باشد؛ این در حالی است که ترکیه ضمن مخالفت آشکار با این اقدام، همواره اعلام کرده که اگر یونان براساس کنوانسیون سازمان ملل مرزهای آبی خود را گسترش دهد، راه‌های آبی این کشور به‌سوی آب‌های آزاد به‌شدت محدود می‌شود. تنش‌ها به حدی بالا گرفت که 2کشور آرایش جنگی به‌خود گرفتند و ژانویه1996 میلادی بود که با استقرار نیروهای ترکیه در جزیره سنگی کارداک و برافراشتن پرچم ترکیه در این جزیره، دولت یونان تسلیم شد. از آن زمان تاکنون اختلافات حقوقی و دیپلماتیک 2کشور به قوت خود باقی است. در تازه‌ترین رویارویی نیز که 2روز پیش اتفاق افتاد، یونان بار دیگر ترکیه را به نقض حریم هوایی خود متهم کرده و ترکیه نیز با خصمانه خواندن رهگیری جنگنده‌های خود توسط سامانه‌های هوایی یونان که به اعتقاد آنکارا به‌طور غیرقانونی در جزایر دریای اژه مستقر شده‌اند از پیمان‌شکنی آتن سخن گفته است.

ردپای جنگ اوکراین بر مناقشه جزایر اژه 
اما آنچه این دور از تنش‌ها را متفاوت از گذشته کرده، ردپای جنگ اوکراین است. نشریه تحلیلی «وار آن راکس» می‌نویسد میانجیگری اخیر ترکیه برای ازسرگیری صادرات غلات که در پی جنگ اوکراین و روسیه متوقف شده بود و می‌رفت که به تهدیدی جدی برای امنیت غذایی جهان تبدیل شود، دستاورد بزرگی برای دولت اردوغان در سیاست خارجی به شمار می‌رود. دولت اردوغان همچنین موفق شده که با بهبود نسبی روابط خود با آمریکا دولت جو بایدن را متقاعد کند که جنگنده‌های F16 آمریکایی را به آنکارا بفروشد؛ (روندی که با خرید تسلیحات روسی از سوی ترکیه متوقف شده بود). این دستاوردها در سیاست خارجی که در سایه جنگ اوکراین برای ترکیه میسر شده ناظران اروپایی را بر آن داشته تا گمانه‌زنی کنند که بحران اوکراین فرصتی را در اختیار آنکارا گذاشته که رویکرد خصمانه‌تری را در برابر اختلافات خود در یونان در پیش بگیرد. سلیم کورو، کارشناس علوم سیاسی معتقد است که رئیس‌جمهوری ترکیه به جنگ اوکراین به‌عنوان فرصتی برای پیشبرد اهداف خود در سیاست خارجی نگاه می‌کند؛ آن هم در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی سال آینده. بنا بر این تحلیل، ترکیه اکنون درگیر تورم افسارگسیخته و بحران اقتصادی است؛ بنابراین این تمایل در آنکارا وجود دارد که برای انحراف افکار عمومی از مشکلات جدی داخلی توجه‌ها را به سیاست خارجی معطوف کند. این در حالی است که در یونان نیز طیف تندرویی وجود دارند که از تشدید تنش‌ها استقبال می‌کنند؛ به‌عنوان مثال یانیس اگولفوپولوس، دریاسالار سابق یونانی در یک برنامه زنده تلویزیونی با خط و نشان کشیدن برای آنکارا گفته است: «فقط بگذارید ترکیه دست از پا خطا کند، آنگاه چیزی را تجربه خواهد کرد که هرگز مانند آن را ندیده است.»

وقوع جنگ؛ آری یا خیر؟
با وجود تشدید تنش‌های ترکیه و یونان، عضویت 2کشور در پیمان ناتو برخی از ناظران سیاسی را بر آن داشته که خطر جدی جنگ را انکار کنند. آنها بر این باورند که پادرمیانی همیشگی رهبران ناتو و هزینه‌های اقتصادی یک درگیری احتمالی، وقوع جنگ در بخش دیگری از جهان را به امری بعید تبدیل می‌کند. وار آن راکس نوشته: گروهی از ناظران معتقدند هرقدر هم فشارهای داخلی رهبران 2کشور را مجبور کند که رویکرد شدیدتری را در برابر اختلافات موجود در دریای اژه در پیش بگیرند، دلایل زیادی وجود دارد که می‌تواند از وقوع یک جنگ احتمالی جلوگیری کند؛ ازجمله اینکه آتن و آنکارا با وجود اختلافات شدید چندین دهه است که توانسته‌اند از درگیری دوباره اجتناب کنند. علاوه بر این، هزینه‌های سیاسی و اقتصادی رویارویی مسلحانه برای هردوکشور بسیار سنگین خواهد بود؛ به‌وی‍ژه اینکه ترکیه و یونان، هر دو اکنون به‌شدت درگیر بحران اقتصادی هستند. براساس این تحلیل، گذشته از بحران تورم و آمار بالای بیکاری در ترکیه که نارضایتی‌های گسترده‌ای را در این کشور ایجاد کرده است، دولت یونان نیز با کسری بودجه 189درصدی نسبت به تولید ناخالص داخلی روبه‌رو است و افزایش نگران‌کننده قیمت انرژی آن هم در آستانه آغاز فصل سرما بار اقتصادی سنگینی را بر دولت تحمیل کرده است.
اما ناظرانی نیز هستند که با اشاره به وقوع جنگ اوکراین تأکید می‌کنند نباید خطر وقوع جنگ را دست‌کم گرفت. رایان گینگراس، کارشناس روابط بین‌الملل در امور ترکیه و بالکان، معتقد است که حمایت‌های اتحادیه اروپا از یونان بدون درنظر گرفتن دغدغه‌های آنکارا باعث شده تا ترکیه بارها از عدم‌بی‌طرفی اروپا انتقاد کند. از طرفی استقرار تسلیحات سنگین نظامی در جزایر مورد مناقشه از سوی یونان، ترکیه را عمیقا نسبت به وقوع یک جنگ نیابتی نگران کرده است. گینگراس با اشاره به اینکه اختلافات سرزمینی میان روسیه و اوکراین نیز تاریخی طولانی داشت، می‌گوید: «اگر قرار باشد از بحران اوکراین درسی بگیریم این است که هیچ‌گاه نباید خطر وقوع جنگ را دست‌کم گرفت. جنگ یونان و ترکیه نه‌تنها ممکن است که می‌تواند در مقطعی محتمل هم باشد.»