بررسی عوامل ضعف اخلاقی در ایجاد واقعه عاشورا

سیدمهدی زادصالح

در نوشته‌های پیشین به جنبه‌های مختلفی از تأثیرگذاری ویژه پژوهش‌های اخلاقی در فهم واقعه عاشورا اشاره کردیم. در این نوشتار سعی می‌کنیم کلیدواژه «ضعف اخلاقی» و تاثیر آن را در واقعه عاشورا بازشناسی کنیم. ضعف اخلاقی(Akrasia) به‌معنای خطای اخلاقی آگاهانه است. مسئله چالشی برای اندیشمندان این حوزه آن است که چرا انسان با وجود آگاهی از خطا بودن یک عمل یا ترک، به آن مبادرت می‌ورزد؟
اندیشمندان بسیاری در طول تاریخ به این سؤال پاسخ داده‌اند. برخی به تأثیرگذاری عوامل شناختی و برخی دیگر به نقش عوامل غیرشناختی در ضعف اخلاقی اشاره کرده‌اند. (سنجش قرآنی 2رویکرد شناختی و غیرشناختی در ضعف اخلاقی، مهدی علیزاده، فصلنامه پژوهنامه اخلاق، ۱۳۹۵، ش۳۱، صص30-7) براساس نظریات آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی که از اندیشمندان معاصر علم اخلاق به شمار می‌آیند، عوامل ضعف اخلاقی به 2دسته عوامل اختیاری و غیراختیاری تقسیم می‌شوند. عوامل اختیاری ضعف اخلاقی نیز به 2دسته عوامل بینشی و گرایشی-رفتاری تقسیم می‌شود. از نگاه ایشان مهم‌ترین عامل ضعف اخلاقی ضعف در بینش نسبت به مسیر صحیح است و در گام بعدی، رفتارهای غلط و گرایش‌های متضاد مانند نفرت از رهبران صالح یا محبت به اولیاء طاغوت مانع اثر‌گذاری بینش صحیح می‌شود. براساس نظریات ایشان، ضعف ذهن در تحلیل مسائل و بی‌مبالاتی نسبت به ورودی محبت و نفرت دل، ریشه ضعف بینشی و گرایشی است.(مصباح یزدی، معرفت حسینی، ۱۳۹۹ه.ش، جلسات 10-7)
ضعف اخلاقی، رفتارهای غلط، گرایش‌های منفی و متضاد و بینش ناقص و منحرف، بالاخره در بزنگاه‌ها اثر خود را نشان می‌دهد و قدرت انتخاب راه صحیح را در ما ضعیف خواهد کرد. در واقعه عاشورا همه این عوامل ضعف اخلاقی را مشاهده می‌کنیم. در ادامه به چند نمونه از عوامل اختیاری و غیراختیاری که موجب ضعف اخلاقی افراد در واقعه عاشورا شد، اشاره می‌کنیم.
اول) جامعه‌ای که به‌دست معاویه تربیت شد، خالی از دغدغه اجتماعی و مملو از حس رسیدگی به امور و عبادات فردی بود. در این دوره گرد سکولاریزم اکثر جامعه را بیمار ساخته بود. روحیه بی‌دغدغه بودن نسبت به امور اجتماعی جو جدیدی در اجتماع ساخت که به‌صورت غیراختیاری آدمی را از اندیشه امور اجتماعی و سیاسی دین، غافل کرد.
دوم) رسیدگی‌های ناعادلانه به قبیله‌ها، تشویق‌های مالی بی‌حساب و کتاب، محرومیت فقرا و به‌طور خلاصه عادت جامعه به حرام‌خواری عامل دیگری است که هم در جرگه عوامل اختیاری و هم در عوامل غیراختیاری است. سیدالشهدا با اشاره به نقش حرام‌خواری فرمودند: «همه شما از من نافرمانی می‌کنید و به سخنان من گوش نمی‌دهید؛ زیرا شکم‌هایتان از حرام پر شده و بر دل‌هایتان مهر [غفلت] خورده است.» (بحارالأنوار، ج45)
سوم) محدودیت نقل حدیث، انحصار خطابه، از دست رفتن بسیاری از صحابه استاد فکر و به‌طور کلی تشویق مردم به حفظ قرآن و دور ساختن آنها از تدبر و اندیشه در معانی آن عامل غیراختیاری دیگری است که مردم را مشغول پوسته دین ساخته و نسبت به مغز آن غافل می‌کرد.
چهارم) نشناختن کامل جایگاه ولایت سیدالشهدا علیه‌السلام، عدم‌تلاش برای تحقیق و اندیشه نسبت به آن، پر بودن ذهن افراد از شبهاتی مانند حرمت خروج سیدالشهدا علیه‌السلام برابر حاکم جامعه دینی و... نمونه‌هایی از ضعف بینشی مردم است که تلاش برای رفع آن از اختیار آنها خارج نبود و قدرت انتخاب اخلاقی بسیاری به‌خاطر چنین ضعفی تحت‌الشعاع قرار گرفت.
پنجم) گرایش به زرهای یزیدی و بی‌میلی به سلسله ولایت و اولویت بخشیدن به زن و فرزندان و محبت‌های دنیایی از گرایش‌های متعارض است که روزی مردمان جامعه را در دوراهی فرزند و سیدالشهدا، آسایش و سیدالشهدا و هر چیز دوست داشتنی دیگر در برابر سیدالشهدا قرارداد. گرایش‌ها و رفتارهای متضاد با عمل صحیح، عامل اختیاری دیگری است که موجب ضعف اخلاقی می‌شود. خداوند متعالی در آیه ۲۴ سوره توبه می‌فرماید: (ای رسول ما امت را) بگو که اگر شما پدران و پسران و برادران و زنان و خویشاوندان خود و اموالی که جمع آورده‌اید و مال‌التجاره‌ای که از کسادی آن بیمناکید و منازلی را که به آن دل خوش داشته‌اید بیش از خدا و رسول و جهاد در راه او دوست می‌دارید منتظر باشید تا خدا امر خود را جاری سازد (و اسلام را بر کفر غالب و فاتح گرداند و شما دنیاطلبان بدکار از فعل خود پشیمان و زیانکار شوید) و خدا فساق و بدکاران را هدایت نخواهد کرد.
اسلام مجموعه کاملی است که اگر هر قسمت آن از زندگی ما پاک شود به همان اندازه گرایش‌های دنیایی، خطاهای فکری و عوامل محیطی انحراف، جای آن را پر خواهد کرد.
سؤال مهم آن است که ضعف اخلاقی جامعه امروز ما ریشه در چه اموری دارد؟ به‌عنوان منتظر فرزند سیدالشهدا چقدر به فکر کنترل محیط اخلاقی‌مان هستیم؟ تا چه میزان ذهن‌مان را از شبهات رها کرده و برای استواری اندیشه‌هایمان تلاش می‌کنیم؟ آیا برای مصون ماندن از خطاها استاد فکری برگزیده‌ایم؟ آیا همیشه مراقبت می‌کنیم که مبادا چیزی را بیشتر از راه خدا دوست نداشته باشیم؟ آیا به حلال و حرام زندگی‌مان حساسیم؟ پاسخ به این سؤالات مشخص می‌کند که در آینده‌ای نه چندان دور، من و شما چه عاشورایی خواهیم داشت و در جبهه فرزند سیدالشهدا هستیم یا دشمنان او.