لیلیان؛ روستایی از جنس ابریشم و رنگ

راحله عبدالحسینی - روزنامه‌نگار

قرن دهم هجری بخشی از ارامنه‌ به دستور شاه‌ عباس صفوی به جلفای اصفهان مهاجرت کردند و سپس در برخی روستاهای استان‌ مرکزی ساکن شدند. «لیلیان» همانطور که از اسمش هم پیداست، یکی از همین روستاهاست که میزبان ارامنه مهاجر شد. روستایی در 17کیلومتری شهرستان خمین در استان مرکزی با جمعیتی حدود 500نفر. با گذشت سال‌ها، ارامنه این منطقه از خود آثاری مانند کلیسا، مدرسه و آرامستان به‌جا گذاشتند اما در این بین قالی لیلیان، همان که به قالی ساروق پهلو می‌زند، شهرت جهانی یافت. ارمنی‌ها در بافت این نوع قالی از رنگ‌های طبیعی و نقشه منحصر به فرد استفاده می‌کنند. تاریخچه قالی لیلیان به روزگار صفویه بازمی‌گردد و رئیس حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی استان مرکزی از تلاش برای ثبت آن به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ملی خبر می‌دهد. روندی که از چند سال پیش شروع شده و هنوز به سرانجام نرسیده است، اما به‌گفته اسماعیل شراهی تا پایان امسال به نتیجه می‌رسد. در این گزارش چالش‌های پیش رو برای ثبت شیوه بافت قالی لیلیان در زمره میراث فرهنگی ناملموس و همچنین وضعیت مرمت آثار تاریخی روستا که نیازمند مرمت اساسی هستند را بررسی کردیم.

قالیبافی بانوان ارمنی 
رئیس حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی استان مرکزی درباره تاریخچه شکل‌گیری روستاهای ارمنی‌نشین این استان به همشهری می‌گوید: نخستین ساکنان روستای لیلیان از ارامنه جلفای اصفهان بودند. البته تعداد کمی از آنان هم در کمره، قورچی‌باشی و دیگر روستاهای خمین سکنی گزیدند. به‌طوری‌که در استان مرکزی 20روستای ارمنی‌نشین داشتیم. اسماعیل شراهی با اشاره به شهرت قالی لیلیان ادامه می‌دهد: شغل اهالی روستای لیلیان که در گذشته به هزار نفر می‌رسید، کشاورزی و قالیبافی بود. اما تمایز قالی‌های لیلیان در مهارتی بود که قالیبافان ارمنی به‌ویژه بانوان داشتند. گرچه این روزها دیگر ارمنی‌ها در روستا ساکن نیستند، اما این مهارت را از خود به‌جا گذاشتند و قالی لیلیان که شهرت جهانی دارد، همچنان بافته می‌شود. رئیس حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی استان مرکزی ابراز امیدواری می‌کند که با پیگیری‌های انجام‌شده پس از چند سال، روند ثبت مهارت بافت قالی لیلیان به‌عنوان میراث ناملموس تا آخر امسال به نتیجه برسد.

ابتکار در نقش قالی لیلیان
اما مهارت قالیبافی چیست که ارزش ثبت در رده میراث ناملموس را دارد؟یک تولیدکننده فرش در این‌باره می‌گوید: قالی لیلیان گره خاصی با یک پود ضخیم و فشرده دارد. از سوی دیگر، رنگرزی قالی‌ها 100درصد با رنگ‌های طبیعی انجام می‌شود. استفاده از پشم مرغوب با رنگرزی گیاهی باعث می‌شود قالی مخملی به‌نظر بیاید. کسی خبر ندارد ارمنی‌های روستای لیلیان، قالیبافی را از کجا یاد گرفته‌اند. اما می‌دانیم که قدمت قالیبافی در استان مرکزی به صدها سال پیش برمی‌گردد. بر فرض اینکه قالیبافی را از ایرانی‌ها یاد گرفته باشند، در بستر مناسب، مهارتی به آن اضافه کردند که هنر قالی لیلیان را از دیگر قالی‌ها متمایز می‌کند. ابراهیم گودرزی با اشاره به اینکه قالی‌ لیلیان معمولا در ابعاد 9 یا 12متری بافته می‌شود، ادامه می‌دهد: نقشه قالی را ارمنیان بیشتر از نقاشان ارمنی الهام گرفتند و برخی را هم خودشان با ترکیب گل، پیچ، ماهی و نقشه حوضی ابداع کردند. طرح‌های متداول قالی لیلیان، طرح شاخ‌بزی، گل‌پنبه‌ای، گلدانی افشان و ماهی است. سر ترنج میانی که در وسط فرش قرار می‌گیرد به شکل طاووس است و طرح‌های دیگر مثل شاخ‌بزی مابقی قالی را پر می‌کند.

آثار تاریخی روستا در معرض تخریب 
همانطور که اشاره شد، شهرت روستای لیلیان به قالیبافی خلاصه نمی‌شود. کلیسا، مدرسه و قبرستان این روستا هم که سابقه معماری آن به روزگار قاجار بازمی‌گردد، سال1386 در فهرست میراث ملی ثبت شده‌اند؛ اما با وجود این، نه چندان که باید و شاید گردشگران از آن خبر دارند و نه دستی برای مرمت روی آن کشیده شده‌ است. رئیس حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی استان مرکزی علت را اینگونه توضیح می‌دهد: این اماکن دیدنی و تاریخی به‌دست ارمنیان و مطابق با معماری ایرانی عهد قاجاریه با خشت و گل بنا شدند اما مرمت آنها با وجود ثبت در فهرست میراث ملی به‌دلیل داشتن مالک خصوصی با موانعی روبه‌رواست. شراهی ادامه می‌دهد: اکنون متأسفانه ناقوس کلیسا از بین رفته‌ است. چند سال پیش اعتباری برای مرمت کلیسا درنظر گرفته شد اما با مخالفت مالکان مواجه شد و با وجود این شرایط کاری از پیش نمی‌رود.
هر گوشه‌ای از ایران زمین که سر بچرخانیم، روستایی با ظرفیت جذب گردشگر می‌بینیم که لیلیان یکی از آنهاست. روستایی که در قبرستان ارامنه‌اش سنگ قبرهایی به قدمت حداقل یک قرن و با خط ارمنی دیده می‌شود؛ قالی‌های لاکی، سرمه‌ای، کرم و آبی‌رنگش شهرت جهانی دارد، اما میراث ثبت‌شده‌اش بازدیدکننده ندارد و در معرض ویرانی است. مهارت قالیبافی‌اش هم که برای ثبت در زمره میراث ناملموس روزشماری می‌کند.