نباید موسیقی سوگ و سرور را جای هم استفاده کرد

نیلوفر ذوالفقاری

شهر سیاه‌پوش شده و پس‌زمینه همه هیاهوها، صدای بوق ماشین‌ها و موتورها، یک نوای آشنا به گوش می‌رسد، نوای یا‌حسین(ع)، روضه شهیدان کربلا و آوای اندوه و حماسه. موسیقی آئینی و نغمه‌های عاشورایی در این سال‌ها مسیر پر‌فراز و فرودی را سپری کرده است، چه بسیار نغمه‌ها که ماندگار شده‌اند و چه بسیار آثاری که به‌دست فراموشی سپرده شدند. سیدعباس سجادی که دل در گرو فرهنگ و هنر دارد، هم شعر می‌گوید، هم آواز می‌خواند، هم ساخت و اجرای برخی از مهم‌ترین برنامه‌های تلویزیونی در حوزه موسیقی را برعهده داشته است. کارنامه فعالیت او به‌عنوان مدیر فرهنگی هم پربار است. با این همه، کاری که او به آن افتخار می‌کند، پروژه «پرده عشاق» است؛ مجموعه‌ای بی‌نظیر از اصیل‌ترین نوحه‌ها و نغمه‌های عاشورایی تهران قدیم که به اثری ماندگار در موسیقی آئینی تبدیل شده است. با سیدعباس سجادی درباره موسیقی آئینی و نغمه‌های ماندگار عاشورایی گفت‌وگو کرده‌ایم.

    به‌نظر شما نغمه‌های اصیل عاشورایی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟
این موضوع نیاز به شناخت دارد. همانطور که معتقدیم ذکر مصیبت‌ها، مرثیه‌ها و شعرهای عاشورایی باید مبتنی بر مقاتل باشند و پشتوانه تاریخی مستند داشته باشند، نغمه‌های عاشورایی هم تاریخچه‌ای از انواع ارائه در گذشته دارند. ازجمله اجتماعی‌ترین آنها، تعزیه‌ها بوده‌اند و بعد مداحی‌ها، مصیبت‌خوانی، گریز‌زدن و... . هر کدام از این نغمه‌ها، دارای فرهنگ مخصوص خود هستند. درست همانطور که در آواز با پیش‌درآمد شروع می‌کنیم، به درآمد، اوج و فرود می‌رسیم، روضه‌خوانی و مداحی اصیل هم در گذشته چنین آدابی داشته‌اند.
 
مثالی از این آداب که در گذشته وجود داشت به یاد دارید؟
یکی از این آداب که شاید حالا کمتر آن را ببینیم، حضور پامنبری در کنار واعظ است. به یاد دارم که در زمان نوجوانی می‌دیدیم مداحی کنار منبر می‌ایستد و هر وقت واعظ تشخیص می‌داد، گریز به کربلا و مداحی را شروع می‌کرد. آداب تعریف‌شده‌ای وجود داشت که رعایت می‌شد. روضه‌خوانی و مداحی از هم جدا بود و واعظ هم شخص دیگری بود. امروز به‌نظر می‌رسد از بسیاری از این آداب فاصله گرفته‌ایم.

    بزرگ‌ترین آسیبی که به آواها و نغمه‌های عاشورایی در طول سال‌ها وارد شده به‌نظر شما چیست؟
عدم‌شناخت مداحان جوان از نغمه‌های اصیل عاشورایی و دچار‌شدن به روزمرگی، آسیب بزرگی است که در این حوزه اتفاق افتاده است. مداحان جوان به جای اینکه آثار اصیل را الگو قرار دهند، ترانه‌هایی را به شکل مداحی ارائه می‌کنند که فقط شعرشان عوض شده است؛ چیزی که من نام مداحی پاپ را روی آن گذاشته‌ام. انواع موسیقی مثل رپ، جاز، رپ یا متال تعاریف و کارکرد خودشان را دارند. در واقع مفهومی به نام موسیقی مبتذل وجود ندارد بلکه موسیقی، می‌تواند مناسب یا نامناسب باشد. نوعی از موسیقی برای موقعیت و مراسمی، مناسب و هنجار است و در موقعیتی دیگر، نامناسب و ناهنجار. در اقوام ما مثل کردها و لرها، هم برای سوگ موسیقی وجود دارد و هم برای شادی. کج‌سلیقگی آنجاست که موسیقی سوگ و سرور را، جابه‌جا به‌کار ببریم. این اتفاق‌ها حاصل عدم‌شناخت است. ابتلا به روزمرگی هم آسیب دیگری است که به نغمه‌های عاشورایی وارد می‌شود. وقتی ترانه‌ای گل می‌کند، با تغییر شعر آن را به نوحه تبدیل می‌کنند که کاری کاملاً نادرست است.
 
  لطفاً کمی بیشتر درباره این آسیب‌ها توضیح دهید...
مثلاً در موسیقی، مفهومی به نام لحن وجود دارد. پیش از اینکه ردیف دستگاهی موسیقی ایجاد شود، در مستندات تاریخی، به سی‌لحن باربد اشاره می‌شود. همه ما با لحن آشنایی داریم و تجربه کرده‌ایم که اگر یک حرف درست، با لحن نادرست زده شود، موجب ناراحتی می‌شود. چطور می‌شود نسبت به مفهوم لحن در موسیقی عاشورایی بی‌تفاوت بود؟ مثلاً همه ما به والدین، همسر و فرزندانمان جمله «دوستت دارم» را می‌گوییم، اما آیا لحن ما در همه این موارد یکسان است؟ الحان تعریف مشخص دارند و باید بدانیم کجا از کدام استفاده کنیم. از طرف دیگر در موسیقی، مفهوم زمان مهم است. سه‌گاه، چهارگاه، راست پنج‌گاه و... هر کدام کارکرد خودشان را دارند و در جای مناسب خود به‌کار می‌روند. مثلاً در تعزیه‌ها، لحن حضرت ابوالفضل العباس(ع)، لحنی که انتخاب می‌شود همیشه در چهارگاه است؛ چرا که حضرت(ع) لحنی حماسی و رجزخوان دارند. نداشتن این اطلاعات است که می‌تواند به موسیقی عاشورایی آسیب وارد کند.

    در ارتباط شعر و ادبیات با نغمه‌های عاشورایی چه اتفاقی افتاده است؟
یکی از آسیب‌های مداحی عاشورایی، شعر و کلام ضعیف است. ما حتی در زندگی روزمره وقتی قصد داریم با یک مقام بالاتر صحبت کنیم، به جای ادبیات صمیمانه از ادبیات رسمی استفاده می‌کنیم. چطور می‌توانیم به‌خودمان اجازه دهیم با معشوق آئینی خودمان، امام‌حسین(ع)، با هر زبان و ادبیاتی صحبت کنیم؟ این آسیب هم حاصل عدم‌شناخت است. در گفت‌وگویی که با استاد محمدعلی کریمخانی داشتم، جمله‌ای گفت که به‌نظرم بسیار مهم و تأثیرگذار است، او گفت: «از جوانان مداح یک خواهش دارم و آن این است که آبروی امام‌حسین(ع) را حفظ کنند، او آقای ماست.» اگر به این فکر کنیم که حافظ این آبرو هستیم، دست به هر کاری نمی‌زنیم.
 
  به‌نظر شما چرا این آسیب‌ها به نغمه‌های عاشورایی وارد شده، آیا متولی و راهنمایی برای این حوزه نداشته‌ایم؟
متأسفانه در دوره‌ای، به جای تمرکز بر کیفیت، بر کمیت اصرار شد و تظاهرات دینی در اولویت قرار گرفت. این کار بدون مطالعه و شناخت دقیق، تنها برای ارائه آمار بالاتر انجام شد تا جایی که متولیان به‌خود آمدند و دیدند اتفاقاً این افزایش کمیت، آنقدر به کیفیت آسیب زده که بار منفی ایجاد کرده است. من شخصاً با دخالت حاکمیت در فعالیت‌های مذهبی و عاشورایی مخالفم. فکر می‌کنم در طول صدها سال، این مردم بوده‌اند که آئین‌های مذهبی و عاشورایی را حفظ کرده و به اینجا رسانده‌اند، پس بعد از این هم می‌توانند آن را هدایت کنند. برخی دخالت‌ها اتفاقاً آسیب‌زننده است و بهتر است وجود نداشته باشد.

    می‌توانید به بعضی الگوهای موفق در تولید نغمه‌های عاشورایی اشاره کنید؟
چند گروه در این حوزه فعالیت کرده‌اند، بعضی بر نغمه‌های اصیل عاشورایی افزوده‌اند و بعضی هم به آن آسیب زده‌اند. افرادی مانند سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی یا محمدعلی کریم‌خانی، با بهره‌گیری درست از موسیقی، بر نغمه‌های عاشورایی ما افزودند. کسانی هم که هوشمندانه توانستند در دوره دفاع‌مقدس از نغمه‌های عاشورایی استفاده و هیجان ایجاد کنند، صادق آهنگران و کویتی‌پور هستند. هیچ‌کدام از شعرهایی هم که انتخاب کردند، سخیف نبود.
 
  پرده عشاق پروژه مهمی در حوزه نغمه‌های عاشورایی است. ایده این کار از کجا آمد؟
نگرانی‌هایی درباره نغمه‌های غیراصیل وجود داشت و ضرورت ایجاد گنجینه ارزشمند پرده عشاق احساس می‌شد. من به‌عنوان یک مدیر فرهنگی که آن زمان مدیر موسیقی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بودم، در جغرافیایی به نام تهران کار می‌کردم که پیشینه‌ای جدی در مجالس عاشورایی، حسینیه‌ها و آئین‌های مذهبی دارد. علاقه شخصی و شناخت نسبی در این حوزه باعث شد ایده احیای نغمه‌های عاشورایی بازمانده از قدیم را با دوستان مطرح کنم تا به‌عنوان الگو معرفی شوند. با همکاری سیدمحمد سادات اخوی، جست‌وجو برای یافتن این نغمه‌ها آغاز شد.
   
چطور به منابع ارزشمند این آثار دسترسی پیدا کردید؟
روزی که قرار بود در فرهنگسرای ارسباران از پرده عشاق رونمایی کنیم، خانواده‌های 28مداح درگذشته تهرانی را دعوت کردیم. بعضی از آنها شگفت‌زده شده بودند که این فایل‌های قدیمی را چطور و از کجا پیدا کرده‌ایم؟ ما به برخی منابع افراد صاحب‌ذوق دسترسی پیدا کردیم که نوار کاست و ریل‌های ارزشمندی داشتند. برخی از آنها پوسیده شده بود و با تلاش و زحمت توانستیم از حدود 400ساعت فایل، با پالایش صوتی و محتوایی، نزدیک به 9ساعت نغمه عاشورایی تهیه کنیم. همه این آثار که در قالب 8سی‌دی ارائه و با توضیحات مفصل طبقه‌بندی‌شده منتشر شده است.

    از فضای مراسم مذهبی و مداحی‌هایی که در کودکی می‌شنیدید، چه خاطراتی در ذهنتان به‌جا مانده است؟
یکی از لذت‌های معنوی من در کودکی، در‌ماه محرم اتفاق می‌افتاد. آئین‌ها و مناسک عزاداری محرم را خیلی دوست داشتم. داشتن صدای خوب در خانواده ما ارثی است و در نوجوانی منتظر بودم محرم شود و مداحی کنم. آن روزها در خلخال زندگی می‌کردیم، یادم هست در دوره راهنمایی، دسته سینه‌زنی در خیابان راه انداختیم و من با بلندگوی دستی، مداحی می‌کردم. روحانیتی در آن جلسات بود که لذت و شعفی وصف‌نشدنی در وجودم ایجاد می‌کرد.
 
  حسرت کار نکرده‌ای درباره موسیقی آئینی بر دلتان باقی مانده است؟
بعد از پرده عشاق، با همراهی همان تیم، شادیانه‌های مذهبی را هم جمع‌آوری کردیم. این اثر آماده انتشار بود اما با تغییرات مدیریتی، متأسفانه به فراموشی سپرده شد. این آلبوم «موسم می» نام دارد و یکی از جدی‌ترین دغدغه‌ها و انگیزه‌هایم، انتشار این آلبوم به‌زودی است.