مهارت استاد در ارادت به حضرت

حافظ روحانی-روزنامه‌نگار

علاوه بر واقعه عاشورا، موضوعات مرتبط با واقعه کربلا هم مورد توجه سفارش‌دهندگان پرده‌های قهوه‌خانه‌ای بود. از این‌رو در بین آثار نقاشان قهوه‌خانه‌ای علاوه بر پرده‌های متعدد موسوم به «مصیبت کربلا» تعداد قابل توجهی تابلو وجود دارد که به تاریخ اسلام و یا وقایع متعدد قیام امام‌حسین(ع) می‌پردازند. از این نظر پرده‌های قهوه‌خانه ما را به یاد تعزیه می‌اندازد که وقایع مرتبط با عاشورا را روایت می‌کنند.
نمونه‌ای از این علاقه را می‌توان در این تابلوی نسبتاً بزرگ دید که حسین قوللرآقاسی نقاشی کرده است. حسین قوللرآقاسی، مشهورترین نقاش میان نقاشان قهوه‌خانه به‌حساب می‌آید که مورد احترام بیشتر نقاشان دیگر این سنت هم بود. به یک معنی قوللرآقاسی را یکی از بنیانگذاران جریان نقاشی قهوه‌خانه هم خوانده‌اند. پدرش نیز در هنرهای مردمی دست داشت و از این نظر قوللرآقاسی خیلی زود با اصول هنرهای مردمی ایران آشنا شد. بسیاری از سنت‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای را به او نسبت می‌دهند و جمعی قابل توجه از نقاشان نسل بعدی جریان قهوه‌خانه هم شاگرد و دنباله‌رو او بوده‌اند. حسین قوللرآقاسی سال‌1269متولد شده و در سال 1345درگذشت.
در دهه 1340بود که مارکو گریگوریان تعدادی از آثار حسین قوللرآقاسی و محمد مدبر را خریداری کرد. همین موضوع باعث شد تا آثار این دو و دیگر نقاشان قهوه‌خانه‌ای مورد توجه هنرمندان مدرنیست قرار بگیرد. به واسطه این رخداد آثار این هنرمندان از خطر نابودی نجات یافت و تعدادی از موزه‌ها ازجمله موزه رضا عباسی و مجموعه تاریخی، فرهنگی سعدآباد آثار این هنرمندان را خریداری کردند و به گنجینه‌شان افزودند. امروزه بخشی از آثار نقاشان قهوه‌خانه در این موزه‌ها نگهداری می‌شود.
پرده کنونی یکی از نمونه آثاری است که به وقایع مرتبط با قیام امام(ع) می‌پردازد. ابعاد این پرده نسبتاً بزرگ 171در 110.5سانتی‌متر است. در مرکز اثر مسلم‌ابن عقیل و حضرت عباس(ع) را می‌بینیم که رو به سمت راست قاب ایستاده‌اند. در سمت راست مسجد مدینه نقاشی شده. در مقابل مسجد، تمثال امام‌حسین(ع) و حبیب‌ابن مظاهر را می‌بینیم و در گوشه راست پشت پیکر امام(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) را در لباس رزم می‌بینیم و سمت پایین و راست اثر و پایین‌تر از پیکر حضرت علی‌اکبر، حضرت زین‌العابدین(ع) را با کتابی در دست راست می‌بینیم. لباس حضرت زین‌العابدین(ع) مشابه لباسی است که بر تن حضرت امام‌حسین(ع) دیده می‌شود. قوللرآقاسی از این طریق امامت و جانشینی حضرت زین‌العابدین(ع) را یادآوری می‌کند. همچنین می‌توان یکی از سنت‌های نقاشی قهوه‌خانه را در قیاس میان چهره حبیب‌ابن مظاهر و تمثال چهره امام‌حسین(ع) و سایر اولیا  در پرده دید؛ قوللرآقاسی به چهره حبیب‌ابن مظاهر اندکی حالت داده است، درحالی‌که تمثال اولیا معمولاً بدون حالت نقاشی می‌شده.
در فاصله میان 2پیکر مسلم و حضرت عباس(ع)، 2پیکر کوچک‌تر 2طفلان مسلم تصویر شده‌‌اند که همچون پدر دستان را به نشانه احترام به امام(ع) چلیپا کرده‌اند. همچنین می‌توان دید که مسلم شمشیر و سپرش را به نشانه احترام و اطاعت از امام(ع) پیش پای‌اش روی زمین گذاشته است. علم هم در دست حضرت عباس(ع) است که جایگاه او در کربلا و لشکر امام(ع) را نشان می‌دهد.
قوللرآقاسی برای برقراری تعادل میان دو سمت پرده خیمه‌های سمت چپ را با طراحی کمینه‌گرای مسجد مدینه در سمت راست هماهنگ و با افزودن چند پیکره در سمت چپ تعادل را در پرده برقرار کرده است. به شیوه مرسوم نقاشی قهوه‌خانه، دور سر اولیا هم نوری دایره‌ای نقاشی شده که نشان قداست است. همچنین نقاش با نوشتن نام‌ها در کنار پیکره‌ها آنها را برای بیننده مشخص کرده است. امضای نقاش «رقم قوللر» و نام سفارش‌دهنده، «فرمایش عباس تکیه» در سمت چپ تابلو به چشم می‌خورد.
گفته می‌شود که قوللرآقاسی در نقاشی این پرده کاملاً پیرو روایات بوده است و کوشیده تا جزئیات را طبق روایت اجرا کند. چنانچه عده‌ای به قد کوتاه ساربان که پشت پیکر حضرت عباس(ع) قرار دارد ایراد گرفته بودند. به‌گفته هادی سیف از آنجا که در روایات از ساربان نام برده شده بود، قوللرآقاسی باید او را تصویر می‌کرده. اما نقاشی‌کردن او در ابعاد واقعی مشکلات طراحی ایجاب می‌کرده، او را کوتاه‌تر از ابعاد واقعی کشیده. اما این موضوع یک نکته دیگر را نیز در سنت نقاشی قهوه‌خانه‌ای یادآوری می‌کند چون پیکر ساربان در صف اول نقاشی است کشیدن او در ابعاد واقعی ترکیب‌بندی را به هم می‌زده است و پیکر او را هم‌طراز با پیکر اولیا  قرار می‌داده. قوللرآقاسی با کشیدن او در ابعاد کوچک بر اهمیت پیکر اولیا  تاکید بیشتری کرده است.
این اثر هم قدرت طراحی و رنگ‌‌آمیزی حسین قوللرآقاسی را نمایش می‌دهد و هم بسیاری از سنت‌های نقاشی قهوه‌خانه را در خود دارد. این اثر بدون تاریخ هم‌اکنون در گنجینه موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.