آنان که معرفت به ارمغان آوردند...

زکیه عاقلی تاریخ‌پژوه

«کتاب»، بی‌تردید یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین منابع ایجاد تمدن در هر سرزمینی است و در کنار آن، انسان‌هایی که در حفظ و نگهداری از این میراث بشری کوشیده‌اند، بس قابل تقدیر و ستایش‌اند. فی‌المثل نقش‌آفرینی شیخ بهایی و همسرش (دختر شیخ‌علی منشار عاملی)، در ایجاد کتابخانه وقفی 4هزار جلدی در قزوین، در زمان شاه‌طهماسب صفوی و نقش‌آفرینی علامه‌مجلسی پدر و پسر در ایجاد کتابخانه یک‌میلیون جلدی «مکتبه امیرالمومنین(ع)» در اصفهان، تحسین‌برانگیز و ارجمند می‌نماید.
اما در تاریخ معاصر ایران و به‌ویژه بعد از دوران سقوط فرهنگی ایرانیان در 2سلسله قاجار و پهلوی، بزرگانی با تمام وجود سعی کردند که در حفظ و نگهداری میراث تمدنی گذشتگان بکوشند و امروز ما با کوشش این افراد، وارث کتب خطی و دست‌نویس گرانبهایی هستیم که چراغ راه پژوهشگران هستند. به‌طور مثال در تاریخ معاصر ایران، تلاش مرجع عالیقدر شیعه حضرت آیت‌الله العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی برای حفظ میراث اسلامی، تاسیس و وقف کتابخانه و سختی‌هایی که ایشان در این راه متحمل شده‌اند، غیرقابل کتمان است. چنانچه در حاشیه کتاب «کشف‌اللغات و الاصطلاحات» در تابستان 1302.ش [در دوران طلبگی در مشهد] و در حال گرسنگی مرقوم فرموده بودند: «کتاب کشف اللغات و الاصطلاحات تألیف علامه عبدالرحیم بن احمد هندی بهاری حنفی مشهور به سور که به درخواست فرزندش شیخ‌شهاب‌الدین بهاری در سال ۱۱۶۰ق به نگارش درآمده و اندکی پس از اتمام آن زندگی را بدرود گفته است. این کتاب را با مزد 2سال نماز استیجاری که به نیابت از مرحوم میرزا محمد بزاز تهرانی قبول کرده‌ام، به مبلغ 20روپیه بریتانیایی خریداری کردم. خداوند توفیق بر انجام کار دهد. شروع نماز از ابتدای روز ۲۱ ذیقعده سال ۱۳۲۲ق است. من دل‌شکسته، نویسنده این کلمات در حال گرسنگی به‌سرمی‌برم و مدت 20ساعت است که نتوانسته‌ام قوتی به‌دست آورم تا با آن سد گرسنگی خود کنم، خداوند در کار همه گرفتاران گشایش فرماید، شهاب‌الدین حسینی مرعشی نجفی سنه ۱۳۴۲ق مدرسه قوام، یکی از مدارس مشهد جدم امیرالمؤمنین روحم فدای او باد». و برهمین اساس زحمات بزرگانی که در تاریخ معاصر، با دغدغه شخصی به تاسیس و وقف کتابخانه برای حفظ میراث تمدنی اسلامی و ایرانی اقدام کرده‌اند نیز قابل تقدیر است. کتابخانه‌هایی چون «ملک»، که به همت حاج حسین‌آقا ملک در سال 1316.ش تاسیس و وقف آستان قدس رضوی(ع) شد یا کتابخانه گوهرشاد که در سال 1322هـ .ش به همت حاج سیدسعید طباطبایی نائینی در مشهد تاسیس شد نیز، دارای چنین ارجی است. همچنین کتابخانه «وزیری» یزد که به همت حجت‌الاسلام والمسلمین علی محمد وزیری در سال 1334هـ .ش تاسیس شد و یا کتابخانه شهید «امیرتوکل کامبوزیا» که در دهه 30شمسی در شهر زاهدان تاسیس شد، کتابخانه هرندی که به همت حاج‌شیخ ابوالقاسم هرندی در شهر کرمان و در سال 1349هـ .ش بنیان نهاده شد و... در زمره این تلاش‌های ارجمند در تاریخ معاصر ماست.
در این میان اما،  نباید از نقش بزرگانی که به گردآوری و تصحیح کتب خطی و دست‌نویس همت گماشته و عمری را در این راه صرف کرده‌اند، غافل بود. به‌طورمثال علمای بزرگی چون آیت‌الله شیخ‌آقا بزرگ تهرانی که اهتمامی جدی در این‌باره مبذول داشت. ایشان کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» را، در 26جلد و در فقره تاریخ زندگانی و تالیفات علما و بزرگان شیعه تدوین کرده است یا تلاش‌های حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ عزیزالله عطاردی در به‌دست آوردن نسخ خاص فارسی و تصحیح و چاپ آنها، جالب توجه و شگفت‌آور است. همچنین بزرگانی چون استاد سیدمحمد محیط طباطبایی، دکتر سیدجعفر شهیدی، دکتر احمد مهدوی دامغانی، استاد دکتر عبدالحسین حائری، استاد دکتر سیدعبدالله انوار، استاد ایرج افشار سیستانی، استاد محمدتقی دانش‌پژوه و...، ازجمله افرادی بوده‌اند که در نسخه‌شناسی و تصحیح کتب خطی و چاپ آن، یدطولایی داشته‌اند. و نهایتا اینکه موارد یادشده، تنها نمونه‌هایی معدود از خیل استادان و بزرگانی هستند که در راه حفظ و نگهداری از کتب قدیمی و خطی، تصحیح و چاپ آن و ایجاد کتابخانه برای گسترش علم و دانش در ایران معاصر، کوشش فراوان کرده‌اند و در این عرصه، از خویش نامی نیک برجای نهاده‌اند.