خوبانِ دروغگو

حجت الاسلام سید محمد کاظمی شیخ شبانی

یکی از آفات و آسیب‌هایی که دامن‌گیر دین‌پژوهی معاصر و معرفت دینی شده و وجه‌های غیرعقلانی و غیرفطری از دین به نمایش می‌گذارد، پذیرش و نقل مطالب و روایات ضعیف و بی‌مدرکی است که هیچ‌گونه پشتوانه معرفتی نداشته و محکمات قرآن، روایات و احکام عقلی آنها را پشتیبانی نمی‌کند. ناقلان اینگونه مطالب با تصلب بر میراث بازمانده از سلف، هرآنچه گذشتگان در کتب خویش نقل کرده‌اند را وحی منزل پنداشته و بدون مواجه‌های فعال و نکته‌سنجانه، و اجتهادی عمیق و انیق، بر اینگونه دین‌شناسی پافشاری می‌کنند.
     به اعتراف بسیاری از علمای امامیه، در کتب روایی شیعه احادیثی به چشم می‌خورد -هرچند معدود - که هیچ‌گونه سند و مدرک معتبری نداشته، بلکه این مجموعه روایات، مجعول به‌دست جاعلان حدیث است. (مجلسی، محمدتقی، روضه‌المتقین فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه، ج14، ص404؛ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج21، ص105) ذکر این نکته ضروری است که این آفت ویرانگر در کتب اهل سنت به‌مراتب بیشتر از کتب شیعه یافت می‌شود و متأسفانه برخی از جعلیات در کتب اهل سنت با سهل‌انگاری و یا تعمد وارد تراث شیعه شده است.
    وقتی سخن از جعل و وضع حدیث به میان می‌آید، تصور می‌شود که جاعلان حدیث همیشه جاهلان یا دشمنان و منکران دین خدا، انبیاء و ائمه(علیهم السلام) بوده‌اند، حال آنکه در بسیاری از موارد، جعل حدیث به‌دست خوبان، صالحان و دلسوزان دین و افرادی که تعصبات دینی و مذهبی داشته‌اند، رخ داده است که به جهت ترغیب و تشویق مردم به
سمت دینداری و بزرگ جلوه دادن دین خدا و شخصیت انبیاء و اهل‌بیت(علیهم السلام) در افکار و اذهان مردم، دست به جعل حدیث زده و بدین‌منظور دین‌سازی‌ و فضیلت تراشی می‌کردند.
    از این به‌اصطلاح دینداران ناآگاه، که دین را همچون غریقی می‌بینند و به هر رطب و یابسی برای نجات آن چنگ می‌زنند، با عنوان «الکذّابون الصالحون؛ خوبان دروغگو» یاد می‌شود. این گروه با تمسک به مطالب دلیل‌نما برای این روش و منش خود دلیل‌تراشی کرده و هنگامی که از این افراد سؤال می‌شد به چه منظور این احادیث را جعل کرده و روایات بدون سند و مدرک را بیان می‌کنید؟ می‌گویند: «نحن نکذب له لا علیه؛ ما برای تقویت و تبلیغ دین خدا این احادیث را جعل می‌کنیم نه علیه دین خدا و اولیای او!» (یعقوب، حسین، أین سنه الرسول وماذا فعلوا بها؟ ص۳۸۰)
    این متعصبان مذهبی به جای آنکه از دین و مبانی دینی، تبیین و دفاعی عقلانی داشته باشند، به سمت خرافات و مطالب سست و بی‌پایه روی آورده و تا می‌توانند برای عامه مردم به جهت برانگیختن احساسات و ترغیبشان به سمت دینداری، روایات و حکایات جعل و نقل کرده و در توجیهی عجیب دلیل چنین کاری را اینگونه بیان می‌کردند: «وضعناه لنرقق بها قلوب العامه؛ ما جعل حدیث می‌کنیم تا قلوب مردم را به سمت دین سوق دهیم!» (تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج1، ص614) این انحراف هرچند در مکتب اهل سنت رخ داده، ولی رسوباتی از آن را می‌توان در مذهب تشیع پیدا کرد.
    خوبان دروغگو وقتی دیدند مردم از خواندن قرآن اعراض کرده و کمتر قرآن را قرائت و تلاوت می‌کنند، دست به جعل روایت زده و برای قرائت برخی از سُوَر، فضیلت‌تراشی و ثواب‌پاشی کردند. (شعرانی، ابوالحسن، رساله‌ای در علم درایه علامه شعرانی، ص۱۵۳) البته این سخن بدین معنا نیست که روایات معتبر در باب فضیلت سوره‌های قرآن و ثواب قرائت آن در کتب روایی شیعه موجود نیست، بلکه حقیر معتقدم ضمن وفاداری ارزش‌شناسانه به مواریث فخیم خودی، بازپیرایی، بازخوانی و بازپژوهی این احادیث با رویکردی اجتهادی ضرورت داشته و هرچند در برخی از کتب تفسیری (خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص 28) به این مهم پرداخته شده است، ولی این موضوع هنوز از اولویت‌های دین‌پژوهی معاصر به‌حساب می‌آید.
    امروزه متأسفانه هنوز این رویکرد در بین برخی خطباء، وعاظ و مادحین اهل‌بیت علیهم السلام - هرچند قلیل- وجود دارد و پرونده خوبان دروغگو به کلی بسته نشده و این نوغالیان و به‌اصطلاح دلسوزان دین، با پذیرش ماکیاولیسم و اعتقاد به «الغایات تُبرّر المبادی؛ هدف وسیله را توجیه می‌کند»، بعضاً با ملاحظه ذائقه عوام و با انگیزه‌های گوناگون از حس نجات‌بخشی مؤمنان استفاده کرده و با تحریک احساسات، دست به جعل حکایات و روایات می‌زنند و تیغ تبلیغ چنین مبلغانی به‌راحتی وجهه و آبروی دین را ذبح می‌کند. بیان خواب‌ها و تشرفات ساختگی به خدمت امام زمان(عج)، جعل و نقل کرامات و معجزات غیرمستند، ذکر روضه‌های بی‌اعتبار از مصادیق آشکار همین رویکرد غلط در دوران معاصر است. به جهت پیراستگی منابر دینی و روضه‌ها از این خرافه‌پردازی‌های آسیب‌زا، علما، برجستگان علمی باید با تبیین صحیح معارف دینی، مانع از رسوخ مسائل خرافی شوند. مقام معظم رهبری در این رابطه می‌فرماید: «روحانیون‌ و مبلغین‌ اسلامی‌ باید در ماه‌ محرم‌ معارف‌ حسینی‌ و علوی‌ را که‌ منطبق‌ بر معارف‌ قرآنی‌ و اسلامی‌ اصیل‌ و صحیح‌ است‌، به‌صورتی‌ منطقی‌ و مستدل‌ برای‌ مردم‌ تبیین‌ کنند و با پرهیز از سخنان‌ سست‌ و نادرست‌ و تأکید بر انجام‌ مطالعات‌ لازم‌ به‌ سؤال‌های‌ جوانان‌ ما پاسخ‌های‌ مستدل‌ بدهند... باید از ذکر مطالب‌ خلاف‌ و نامربوط که‌ موجب‌ وهن‌ مذهب‌ است‌، اجتناب‌ شود.» 26/3/1372
    به‌زعم نگارنده، به‌رغم وجود روایات و حکایات معتبر و مستدل، جعل و نقل روایات و حکایات ضعیف و بدون سند برای تقویت دین راهبری اشتباه و غلط بوده و نتیجه‌ای جز تمسخر و معرفی اسلام به‌عنوان دینی به دور از عقلانیت و منطق نداشته و به همین دلیل برخی بزرگان دین، احادیث منقول از طرف راویانی که چنین رویکردی داشته‌اند را نپذیرفته و از چنین رهیافتی به‌شدت انتقاد می‌کنند. (صدر، محمدباقر، مباحث الاصول، ج۲، ص۵۷۱) راقم این سطور معتقد است حساسیت بر محتوا و شکل مراسمات مذهبی تنها وظیفه عالمان دینی نیست، بلکه مردم نیز به‌عنوان مخاطب اصلی این جلسات اثرگذار و مهم باید بر مطالب بیان‌شده در منابر و روضه‌ها حساس بوده و از خطبا و مادحین منبع و مستند طلب کنند تا این رویه به یک فرهنگی عمومی تبدیل شود و هرکسی نتواند با نقل جعلیات و خرافات، منابر مذهبی و روضه‌های پربرکت اهل‌بیت(ع) را از کارایی خود منحرف ساخته و به مراسماتی خنثی و بی‌خاصیت تبدیل کند.