محمد باریکانی؛ دبیر گروه زیست بوم
انتشار تصاویر مرمت نادرست گنبد مسجد جامع عباسی (مسجد‌امام) اصفهان در میدان نقش‌جهان، در چند روز گذشته موجی از اعتراض‌های کارشناسان و حامیان میراث‌فرهنگی کشور را در پی داشت و حتی کارزار مرمت دوباره و بی‌نقص این گنبد راه افتاد.
انتشار تصاویر قبل از مرمت این اثر ثبت جهانی شده در سایت صدای میراث نیز چنان اسفبار بود که کارشناسان میراث‌فرهنگی را ناگزیر از اعلام حیرت و ابراز تأسف کرد.
مسجد امام اصفهان که به مسجد شاه و مسجد جامع عباسی نیز مشهور است، از آثار دوره صفویه با بیش از 400سال قدمت به شمار می‌آید و به‌عنوان یکی از آثار معماری شاخص در پرونده ثبت جهانی میدان نقش جهان به ثبت جهانی رسیده است. کارشناسان میراث فرهنگی، معماری این اثر تاریخی را چکیده هنر هزار ساله مسجدسازی در ایران می‌دانند و معتقدند مرمت نادرست این اثر که به چین‌خوردگی گنبد، ناهمخوانی کاشی‌ها و بلبشوی مرمتی منجر شده است، آسیب جدی به این اثر ثبت جهانی شده کشور وارد کرده و به‌زعم برخی کارشناسان باید مرمت گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان بار دیگر و از نو آغاز شود.
بیش از 11سال بود که گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان در محاصره داربست‌ها قرار گرفت و مرمتگران این گنبد، مشغول مرمت اثر بودند، اما با برچیدن داربست‌هایی که 11سال به چشم‌انداز بصری و بنای این گنبد الحاق شده بود، تازه مشخص شد که مرمت این اثر تا چه اندازه خسارت‌بار بوده است. حالا کارشناسان می‌گویند این بازی مرمت گنبد مسجد امام اصفهان باید دوباره آغاز شود.
فتح‌الله نیازی، مرمتگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی-تاریخی ازجمله کارشناسانی است که می‌گوید مرمت گنبد مسجد امام باید از ابتدا دوباره تکرار شود.
او به ایسنا گفته است، اگرچه ایرادات مرمتی گنبد مسجد جامع عباسی اصلاح‌شدنی است، اما برای برطرف کردن اعوجاج (کژی و خمیدگی) گنبد باید آن بخش‌ها بازچینی و کاشی‌ها عوض شوند که خواه ناخواه کاشی‌ها هم سالم خارج نمی‌شوند. دوباره یک هزینه و کار اضافی است. دوباره باید داربست بسته شود؛ البته داربست بستن اصول خاصی دارد. اینکه الان مطرح می‌کنند فشار داربست‌ها یکی از عوامل وضع امروز گنبد است، باید از آنها این سؤال را پرسید که آیا نظارت وجود نداشته که داربست‌ها را به شکلی بسته‌اند که فشار وارد کرده است؟ این یکی از ایرادهای اصلی است؛ چرا می‌خواهند از سر خود باز کنند؟ داربست برای مرمت آثار ارزشمند، باید اصولی نصب شود. نباید به سازه فشار وارد کند؛ حتی لازم است طرحی برای چگونگی نصب داربست تهیه شود. روی هوا داربست نبندند؛ چون دوباره همین داستان پیش می‌آید. نیازی گفت: اشتباهات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در قیاس با مسجد امام زیاد نبود، در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش مشاهده می‌شود که مناسبت‌ترین واژه برای توضیح وضعیت آن «فاجعه» است.
نیازی گفت: واضح است کسی از ابتدای مرمت نظارت نداشته است، اگر کسی هم ادعا می‌کند نظارت داشته، دروغ می‌گوید؛ چون اگر یک کارشناس کم‌سابقه مرمت هم از روند کار بازدید می‌کرد، حتما چند ایراد اساسی وارد می‌کرد.
او درباره اظهارات مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان مبنی‌بر اینکه سنگینی و فشار داربست‌های ۱۱ساله، از عوامل مخرب و تأثیرگذار در خروجی مرمت بوده است، گفت: هرچند بخشی از عوامل بیان‌شده می‌تواند در شکل امروز گنبد مؤثر بوده باشد؛ مثلا روی کاشی‌های گنبد از روغنی استفاده شده که اکنون گردوغبار محیط روی آن نشسته و باعث شده رنگ کاشی‌ها مقداری تغییر کند یا رنگ درز بین کاشی‌ها تغییر کرده است، اما این دلیلی که آورده‌اند «داربست فشار آورده است»، چه معنی می‌دهد؟ یعنی داربست فشار وارد و ترک گنبد را دچار فرورفتگی و انحنا کرده است؟! این حرف یعنی آنقدر کار ضعیف انجام شده که در برابر یک داربست مقاومت نداشته است، پس این چه مرمتی است؟!
سیدمحمد بهشتی، رئیس سابق سازمان میراث‌فرهنگی و کارشناس فرهنگی پیش‌تر در گفت‌وگو با صدای میراث هشدار داده بود که مرمت نادرست گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان درصورتی‌که قوانین یونسکو را نقض کرده باشد، خطر قرار گرفتن این اثر در فهرست میراث در خطر یونسکو را افزایش می‌دهد.
امیرحسین دهباشی، کارشناس مرمت آثار معماری اما در گفت‌وگو با ایسنا تهدید بزرگ شیوه مرمت گنبد مسجد امام (مسجد جامع عباسی) اصفهان را خروج مجموعه میدان نقش جهان اصفهان از فهرست میراث جهانی یونسکو اعلام کرده است.
او گفت: مداخلات گسترده شهری و حذف و اضافات عناصر شهری تاریخی که به‌صورت مستقیم یا باواسطه با میدان نقش‌جهان در ارتباط و تعامل است، تهدیدهای بالقوه برای میدان نقش‌جهان است. پروژه‌هایی مانند محور آقانجفی و تأثیر سوء این پروژه بر پیوستگی بافت پیرامون میدان، مرمت‌های پرحاشیه و تهدیدآمیز در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و همچنین پروژه مداخلات گسترده در گنبد مسجد جامع عباسی که به‌واسطه تعویض کامل لایه تزیین (کاشی‌های پوسته خارجی گنبد) یک پروژه نوسازی (به‌عنوان یک تغییر غیرقابل‌برگشت) و نه مرمت دانسته می‌شود که با خطاهای جدی و کیفیت نازل در اجرا روبه‌رو است و هویت تاریخی گنبد و نمود بصری و دیداری آن را نه‌تنها تحت‌الشعاع قرار داده است که خود به‌تنهایی می‌تواند عاملی بر قرارگیری نام میدان نقش‌جهان در فهرست میراث در خطر یونسکو باشد. به‌گفته این کارشناس، حجم و کیفیت مداخلات در گنبد مسجد جامع عباسی را می‌توان با کلیسای جامع کوتایسی که بیشتر با نام کلیسای جامع باگراتی در گرجستان شناخته می‌شود، هم‌جنس و هم‌سنگ دانست که مداخلات گسترده و غیرقابل‌برگشت در مرمت این مجموعه باعث شد تا در سال۲۰۱۷ از فهرست سایت‌های میراث جهانی حذف شود.
بازی با میدان نقش‌جهان
در همینه زمینه :
