پایه‌های لرزان رابطه هند و خاورمیانه

در ادامه اوج‌گیری افراطی‌گری‌ها در هند و برانگیخته‌شدن خشم مسلمانان و کشورهای اسلامی از اظهارات توهین‌آمیز 2مقام حزب حاکم هند درخصوص دین اسلام، هفته گذشته این کشور بار دیگر شاهد تقابل مسلمانان و هندوها بود. یک شهروند هندو طرفدار نوپور شرما، سخنگوی پیشین حزب حاکم «بهاراتیا جاناتا» کشته شد و پلیس 2مسلمان را که مسئولیت کشتن این فرد را برعهده گرفته‌ بودند، بازداشت کرد. پیش از آن، تعدادی از مسلمانان در جریان درگیری با هندوها کشته و عده زیادی هم در ایالت‌های مختلف دستگیر شدند.
نشریه فارن افرز در گزارشی با پرداختن به تشدید اسلام‌هراسی سیستماتیک در هند و تأثیر آن بر سیاست خارجی نوشته: از زمان به قدرت رسیدن نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند و حزب ملی‌گرای هندوی او در سال 2014، نفرت‌پراکنی و خشونت علیه مسلمانان این کشور به‌طور قابل‌توجهی بیشتر شده است. مقام‌های غربی گرچه از مودی و حزب بهاراتیا جاناتا خواسته‌اند تا مجددا به اصل کثرت‌گرایی بازگردند، اما کمترین فشاری را برای این امر بر دهلی‌نو وارد نکرده‌اند که دلیلش هم اهمیت هند برای آنها به‌عنوان یک قدرت اقتصادی و ژئوپلیتیکی در مقابل چین است.
با این حال، درگیری‌های هفته‌های اخیر میان هندوها و مسلمانان و تشدید فضای تاریک علیه اقلیت‌های دینی در هند باعث شد تا انتقادهای جامعه جهانی از هند شدت بگیرد؛ این انتقادها هم نه از طرف دولت‌های لیبرال غربی که از سوی کشورهای اسلامی متوجه دهلی‌نو شده است. اواخر ماه مه ‌بود که نوپور شرما، سخنگوی پیشین حزب بهاراتیا جاناتا، در یک مصاحبه تلویزیونی اظهاراتی اهانت‌آمیز درباره پیامبر اسلام(ص) مطرح کرد. همچنین نوین جیندال، یکی دیگر از مقام‌های حزب حاکم، همان اظهارات اهانت‌آمیز را در شبکه‌های اجتماعی تأیید کرد؛ اظهاراتی که خشم و اعتراض جامعه مسلمان هند را برانگیخت و حتی در برخی موارد به درگیری‌های خیابانی منجر شد. دامنه این نارضایتی‌ها به داخل مرزهای هند محدود نماند و کشورهای خاورمیانه را نیز در برگرفت و بسیاری از این کشورها اعتراض رسمی خود را به دهلی اعلام کردند.
شرایط پیش آمده می‌تواند تهدیدی باشد برای نزدیک به یک‌دهه دیپلماسی ماهرانه دولت مودی؛ دیپلماسی که به روابط صمیمانه هند با کشورهای خاورمیانه منجر شده بود. نارندرا مودی، تنها نخست‌وزیر هند است که تاکنون به ایران، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی سفر کرده است. در دولت مودی، هند برای تامین نیازهای نفت و گاز خود از خاورمیانه و تضمین رفاه تقریبا 9میلیون هندی ساکن در کشورهای منطقه خلیج‌فارس به سختی تلاش کرده است. تعامل دیپلماتیک فعال‌ دولت مودی، روابط تجاری، سرمایه‌گذاری و امنیتی دهلی را با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس تقویت کرده است؛ برای مثال، عربستان سعودی و امارات متحده عربی دائما در فهرست بزرگ‌ترین شرکای تجاری هند قرار دارند.
اما این روزها آنچه این سطح بی‌سابقه از همکاری‌ها و منافع متقابل را تهدید می‌کند، اسلام‌هراسی حمایت‌شده از سوی دولت هند است؛ روند رو به رشدی که مجوزش را هم حزب حاکم بهاراتیا جاناتا داده است.

موج گسترده اعتراض‌ها
در گذشته بسیاری از کشورهای مسلمان نسبت به تحولات ناخوشایند مربوط به اقلیت‌ مسلمان هند ابراز نگرانی می‌کردند، اما این رویکرد هرگز به واکنش‌های رسمی در سیاست خارجی این کشورها تبدیل نشده بود، اما
این بار شرایط متفاوت است. اظهارات اهانت‌آمیز یا کاریکاتورهای توهین‌آمیز درباره پیامبر اسلام(ص) در بسیاری از کشورهای مسلمان واکنش‌های شدید و گاه حتی خشن را در پی داشته که هیچ جای تعجبی هم ندارد. دهلی‌نو در تلاش برای مدیریت بحران پیش آمده، اطمینان داده که دولت هند برای تمام ادیان بالاترین سطح از احترام را قائل است، اما به‌نظر می‌رسد چنین اظهارات دیپلماتیکی برای جلوگیری از اختلال در روند برقراری رابطه نزدیک‌تر هند با کشورهای حوزه خلیج‌فارس و خاورمیانه کافی نیست.
اظهارات توهین‌آمیز شارما باعث شد که ایران، کویت و قطر سفرای هند را فرابخوانند.
عربستان سعودی، امارات متحده عربی، شورای همکاری خلیج‌فارس و سازمان همکاری‌ اسلامی نیز با انتشار بیانیه‌هایی این اظهارات را محکوم کردند. وسعت انتقادها، دولت مودی را واداشت تا به این مسئله واکنش نشان دهد و در عرض 24ساعت، شارما و جیندال به‌عنوان 2عضو حاشیه‌ساز از حزب حاکم اخراج شدند.
واکنش فوری حزب بهاراتیا جاناتا به‌چند دلیل قابل توجه بود. در گذشته، مودی و رهبران حزب آنقدرها به لفاظی‌های اسلام‌هراسانه توجه نمی‌کردند، اما این بار وسعت اعتراض‌ها به حدی بود که دهلی را وادار به اقدام کند.

روابطی پرفراز و نشیب
هند از زمان استقلال خود همواره مراقب بوده که درباره رفاه اقلیت مسلمانش به شرکای خاورمیانه‌ای خود اطمینان دهد. این کشور با بیش از 200میلیون مسلمان، پس از اندونزی و پاکستان سومین جمعیت بزرگ مسلمان را دارد. هند نخستین‌بار در سال 1969با هدف گسترش روابط خود با منطقه غرب آسیا، هیأتی را به نخستین نشست سازمان کنفرانس اسلامی اعزام کرد. گرچه در آن زمان به‌دلیل مخالفت پاکستان، هیأت هندی مجبور شد که نشست را ترک کند و هرگز به‌طور رسمی به این سازمان نپیوست.
اواخر دهه 1980و اوایل دهه 1990 دوره تشدید اختلافات هندوها و مسلمانان در هند بود؛ دوره‌‌ای که هند شاهد چند شورش (مروت در سال 1986 و کشمیر در سال 1989) و در نهایت تخریب مسجد بابری با چند قرن قدمت بود. در اوایل دهه 1990محکومیت‌های هند از سوی جامعه جهانی به‌دلیل سرکوب مسلمانان در کشمیر بالا گرفت. در همین دوره تنش در روابط هند با کشورهای مسلمان، دهلی‌ را بر آن داشت تا روابط خود را با رژیم صهیونیستی مجددا ارزیابی کند. دهلی‌ در سال 1992 روابط دیپلماتیک خود را با تل‌آویو آغاز کرد و به سمت تقویت روابط اقتصادی و دفاعی خود با این رژیم رفت.
در جریان شورش‌های خونین گجرات در سال 2002 بیش از 700مسلمان جان باختند؛ درست زمانی که نارندرا مودی سروزیر این ایالت بود. در آن زمان کشورهای خاورمیانه به‌شدت از هند و مودی انتقاد کردند، اما سفرای هند احضار نشدند. با تسریع رشد اقتصادی هند و بیشتر شدن نفوذ این کشور در جامعه بین‌الملل به‌عنوان یک قدرت هسته‌ای، این کشور به مقصد صادرات و یکی از مناطق سرمایه‌گذاری اکثر کشورهای خاورمیانه تبدیل شد؛ از این زمان بود که دیگر صدای اعتراض کشورهای عربی نسبت به نوع رفتار دولت هند با اقلیت مسلمان کمتر به گوش می‌رسید. نارندرا مودی پس از کسب کرسی نخست‌وزیری در سال 2014 سیاست تقویت روابط با کشورهای حوزه خلیج‌فارس و خاورمیانه را در بخش‌های مختلف در پیش گرفت. این روند در زمان مانموهان سینگ سلف او، کلید خورده بود. در این میان بخشی از رهبران کشورهای حوزه خلیج‌فارس تمایل داشتند که فارغ از نقش مودی در تبعیض اقلیتی در هند، پذیرای او باشند. عربستان سعودی و امارات در یک دهه گذشته به‌دلیل نگرانی از رویگردانی آمریکا و غیرقابل اعتماد بودن پاکستان، تقویت روابط خود با هند را آغاز کرده‌اند. این دو کشور در یک دهه گذشته در پروژه‌های زیربنایی هند سرمایه‌گذاری کرده و روابط تجاری غیرنفتی خود را با دهلی افزایش داده‌اند.

تبعات اسلام‌هراسی سیستماتیک
فارن افرز در گزارش خود نوشته است: با وجود اقدامات بحث‌برانگیز دولت هند در نقض حقوق اقلیت‌ مسلمان، اغلب رهبران کشورهای مسلمان ترجیح داده‌اند که سکوت کنند، اما واقعیت این است که رشد اسلام‌هراسی در هند تحت حاکمیت حزب بهاراتیا جاناتا بیش از پیش زنگ خطر را برای رهبران کشورهای عربی به صدا درآورده است. نشانه‌های تغییر رفتار رهبران کشورهای خاورمیانه را می‌شود در بیانیه‌ها و واکنش‌های اخیر آنان در محکومیت اظهارات نمایندگان حزب حاکم هند دید. گرچه دولت هند با تأکید بر احترام به تمامی ادیان تلاش کرد تا اعتراض‌ها را مدیریت کند، اما واقعیت این است که این بار اظهارات توهین‌آمیز اعضای حزب بهاراتیا جاناتا نه فقط مسلمانان هند که خشم افکار عمومی و نخبگان در بسیاری از کشورهای جهان اسلام را برانگیخته‌اند که می‌تواند تبعات جدی را برای سیاست خارجی این کشور در پی داشته باشد. مهم‌تر اینکه، در پی ادامه جنگ روسیه در اوکراین، هند اکنون با افزایش قیمت مواد غذایی، افزایش هزینه واردات نفت و بحران ارزی روبه‌رو است. همچنین امنیت بسیاری از هندی‌های ساکن حوزه خلیج‌فارس زیر سؤال رفته؛ چراکه اغلب مهاجران هندی نگران برخوردهای احتمالی کشورهای منطقه به‌دلیل اظهارات توهین‌آمیز مقام‌های حزب حاکم هند هستند. به‌نظر می‌رسد ادامه اسلام‌هراسی سیستماتیک در هند می‌تواند پایانی بر دیپلماسی ماهرانه مودی برای تقویت روابط با کشورهای منطقه خلیج‌فارس باشد؛ مگر اینکه دولت برای مقابله با این روند تدبیری بیندیشد.

مکث
روابط اقتصادی هند و خاورمیانه
هند برای توسعه روابط خود با کشورهای خاورمیانه چند دلیل داشته است: اول اینکه حدود 9میلیون کارگر هندی در کشورهای خلیج‌فارس حضور دارند و سهم مشارکت این افراد در اقتصاد هند در سال 2019 چیزی حدود 3درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور بوده است و دوم اینکه هند نیاز دارد نسبت به امنیت مسیرهای تبادل کالا، واردات نفت خام از خاورمیانه و سرمایه‌گذاری در خلیج‌فارس اطمینان حاصل کند. یک‌سوم از نفت وارداتی هند از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس تامین می‌شود و قطر نیز بزرگ‌ترین صادرکننده گاز به هند است، اما نیاز هند به کشورهای خاورمیانه فراتر از مسئله انرژی است. تجارت دوجانبه هند با شورای همکاری خلیج‌فارس در سال‌های 2021تا 2022 میلادی چیزی حدود 154میلیارد دلار برآورد شده که 4/10درصد از کل صادرات هند و 18درصد از کل واردات هند را شامل می‌شود.