میادین تهران در عبور به مدرنیته

سمیرا دردشتی| میادین عمدتا از مهم‌ترین فضاهای شهری به شمار می‌روند و گذشته از کارکردی که ـ به مثابه بخشی از خیابان‌کشی و تسهیل‌کننده دسترسی ـ در ساختار زیست شهری دارند، به جهت فضایی که به منظور تجمعات فراهم می‌آورند، در خاطرات شهر، نقشی مهم ایفا می‌کنند. علاوه بر این کارکرد اجتماعی، میادین دارای کارویژه‌های اقتصادی و سیاسی گوناگونی نیز بوده‌اند. این مکان‌ها در گذشته عمدتا به دلیل مرکزیت و تردد زیادی که در آن‌ها صورت می‌گرفت، محل اصلی دادوستد و برپایی بازارهای مختلف بودند. همچنین معمولا کاخ شاهی در یکی از میادین اصلی شهر قرار می‌گرفت و دیگر ساختمان‌های دیوانی و حکومتی نیز به منظور تسهیل دسترسی، در همین فضا‌ها جانمایی می‌شدند.

اهمیت میدان در شهر

میدان‌های شهری به جهت فراهم‌کردن امکان تجمع، مشارکت و تعامل در زندگی جمعی شهروندان هر شهر، نقشی چشمگیر در پیوندهای اجتماعی دارند. این مکان‌ها جلوه‌ای از زندگی شهری و نمایانگر تحولات و کیفیت حیات شهر به شمار می‌روند. میدان‌ها را در شهرسازی به شیوه‌های مختلفی تعریف می‌کنند. در یک تعریف، میدان‌ها فضاهایی مناسب برای «مشاهده فضای شهر»، «تحرک و توقف»، «به‌یادآوردن خاطرات»، «دیدن و شنیده‌شدن»، «اجرای مراسم جشن و سرور یا عزاداری»، «خریدوفروش» و «برگزاری اجتماعات سیاسی مانند تظاهرات و گردهمایی‌ها» برشمرده شده‌اند. البته بدیهی‌است که تمام میادین از اهمیت یکسانی در ساختار شهر‌ها برخوردار نیستند بلکه گذشته از وسعت آن‌ها و نقششان در برنامه‌ریزی‌های شهری، بنا بر ردّی که از آن‌ها در حافظه جمعی بر جای مانده، شهرت و اهمیت دارند؛ به این ترتیب می‌ادینی که صاحب چنین اهمیتی هستند، دیگر از قالب یک فضای معمولی شهری، خارج و به بخشی از هویت شهر و شهروندان مبدل می‌شوند. 

نخستین میادین

زمانی که تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد، کمتر دارای عناصر مربوط به یک شهر ـ حتی در مفهوم سنتی آن ـ بود؛ به همین دلیل در تهران نمی‌توان از «می‌دان» به مفهومی که در دیگر شهرهای ایران نظیر اصفهان و تبریز و حتی کرمان و یزد وجود داشته، سراغ گرفت. در اصفهان «می‌دان کهنه» (عتیق) در دوران پایتختی این شهر در عهد سلاجقه، یکی از مراکز اصلی شهر محسوب می‌شد و در اطراف آن ارگ سلجوقی، مسجد جامع و بازار قرار گرفته بود. بعد از آن در دوره صفوی نیز یکی از مهم‌ترین میادین تاریخ ایران یعنی «می‌دان نقش‌جهان» ساخته شد و گرداگرد آن نیز بناهای مختلفی چون کاخ، بازار و مسجد ساختند. در تبریز نیز «می‌دان صاحب‌آباد» از زمان ایلخانی بر جای مانده بود و کاخ‌های حکومتی، دولتخانه، بازار و مسجد صاحب‌الامر، پیرامون این میدان واقع بود. «می‌دان امیرچخماق» در یزد یادگار تیموریان بود و «می‌دان گنجعلی‌خان» که در عهد صفویه در کرمان ساخته شد نیز درست همین کارکردهای سنتی را داشت؛ حال‌آنکه در تهران ـ مصادف با پایتختی این شهر ـ شاید تنها بتوان از «ارگ» به‌عنوان میدان اصلی شهر سخن به میان آورد. این میدان در حدفاصل خندق و ارگ سلطنتی قرار داشت و در روزگار زندیه، مصادف با ساخت برخی از بناهای حکومتی به منظور اداره شهر، این میدان نیز شکل گرفت. البته میدان دیگری هم وجود داشت که در جنوب میدان ارگ واقع بود و در مقایسه با ارگ، اهمیتی به‌مراتب کمتر داشت. در این میدان عمدتا کار خریدوفروش سبزی انجام می‌گرفت. این میدان «تخته‌پل» نام داشت؛ نامی که به دلیل قرارگرفتن روی خندق بین شهر و ارگ، بر آن گذاشته شده بود. همچنین به این سبب که در آن خریدوفروش سبزی انجام می‌گرفت، «سبزه‌میدان» نیز نامیده می‌شد. 

میادین عمومی شهر

با گذشت زمان و پیدایش بناهای جدید در محدوده شهر، به شمار میادین آن نیز افزوده شد و هر یک از آن‌ها کارکرد و تاریخی مخصوص به خود یافت. نکته مهم اینکه در هر دوره، تحولات شهری ـ به‌ویژه ورود مدرنیته به ایران ـ چهره میادین را متحول می‌کرد. به غیر از میدان ارگ و سبزه‌میدان که پیش‌تر به آن‌ها اشاره کردیم، تهران تا آغاز مدرنیته و گسترش شهر، چند میدان مهم دیگر نیز داشته است. 

میدان توپخانه

این میدان چون به محل استقرار توپ‌ها مبدل شد و همچنین از آنجا که انبارهای مربوط به توپخانه در آن قرار گرفتند، به میدان توپخانه شهرت یافت. میدان توپخانه نیز مانند بسیاری از بناهای دیگر تهران، در دوره ناصری تکمیل شد و کارکردهای مربوط به میدان را پیدا کرد. در هر سوی این میدان دروازه‌ای به یک طرف از شهر در نظر گرفته شده بود. میدان توپخانه در هر دوره، تحولاتی را از سر گذراند و بناهایی به اطراف آن افزوده یا از کالبد آن حذف شدند. در آغاز بناهایی با دو طبقه، اطراف میدان را گرفته بودند که از طبقه پایینشان به منظور نگهداری توپ‌های جنگی بهره‌برداری می‌شد و طبقه دوم آن‌ها عمدتا به اسکان توپچی‌ها اختصاص داشت. با ورود نهادهای مدرن به ایران در سمت غرب میدان «ساختمان نظمیه» ساخته شد و در طرف شرق آن «بانک شاهنشاهی» پا گرفت. «اداره بلدیه» را در شمال میدان ساختند و بعد‌ها ـ در دوره پهلوی ـ در طرف جنوب آن «اداره بی‌سیم» راه افتاد. اهمیت این میدان ـ گذشته از این بنا‌ها ـ در تحولاتی‌است که در طول تاریخ از سر گذرانده است؛ از جمله اینکه بسیاری از محکومان، در پیاده‌رویی که مقابل اداره نظمیه قرار داشت، اعدام می‌شدند. نخستین شخصی که در این میدان اعدام شد، شیخ‌فضل‌الله نوری، از روحانیان مخالف با مشروطه بود. بعد‌ها نیز شماری از یاغیان و قاتلان از جمله نایب‌حسین کاشی (از اشرار منطقه کاشان) و اصغرقاتل (نخستین قاتل زنجیره‌ای ایران) در همین محل اعدام شدند. همچنین شماری از جشن‌های ملی ازجمله «جشن الغای قرارداد دارسی» در میدان توپخانه برگزار شد. 

میدان بهارستان

در آغاز، مردم عمدتا به عنوان محلی برای تفریح از این منطقه استفاده می‌کردند و زیر درخت‌های بید و نارون و سرو آن، اوقات خود را به خوشی می‌گذراندند اما تحولات منتهی به انقلاب مشروطه، به این مکان اهمیت بخشید و بسیاری از اعتراضات و تظاهرات، در محدوده آن صورت گرفت. بعد‌ها نیز با احداث ساختمان مجلس، میدان بهارستان اهمیتی دوچندان یافت و بسیاری از وقایع تاریخی در دوره‌های بعد، در این مکان رخ داد. البته به غیر از ساختمان مجلس، بناهای دیگری نیز به مجموعه این میدان شکل می‌دهند. «عمارت نگارستان» در شمال می‌دان، از بناهایی‌است که به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. در شرق این میدان «خانه و باغ سپهسالار» قرار داشت. همچنین در جنوب میدان «لقانطه» یا مهمانخانه‌ای واقع بود که به تفرج و وقت‌گذرانی اشراف اختصاص داشت. 

میدان مشق

این میدان که در شمال باغشاه و خیابان سپه قرار داشت نیز در زمان قاجاریه شکل گرفت. کارکرد ابتدایی میدان مشق، تعلیم قشون بود اما به‌مرور، ساختمان‌های حکومتی، به‌ویژه وزارتخانه‌ها (ازجمله وزارت خارجه) در آن ساخته شد. بعد از مدتی نیز ساخت «باغ ملی» برای استفاده عموم مردم در این میدان در دستور کار قرار گرفت؛ محدوده‌ای که مردم عادی در آن به تفریح می‌پرداختند. در زمان حکومت پهلوی «اداره جدید نظمیه» با عنوان «شهربانی» در این میدان آغاز به کار کرد. 

میدان اعدام

یکی از مهم‌ترین میادین شهر تهران که در دوره قاجاریه احداث شد «می‌دان پاقاپق» بود که در جنوب شهر روی یک تپه خاکی قرار داشت. این میدان محلی برای سربریدن مجرمان بود و به همین دلیل به «می‌دان اعدام» نیز شهرت یافت. در آغاز شکل‌گیری این می‌دان، هیچ حصار، دیوار یا حتی ساختمان قابل‌توجهی در آن نبود و حتی از شهر نیز نسبتا فاصله داشت. این محل بسیار کثیف و آلوده بود و جز در مراسم اعدام، گردهمایی چندانی در آن صورت نمی‌گرفت. صبح‌ها در اطراف این می‌دان، کالاهای مختلف خریدوفروش می‌شد و هنگام غروب آفتاب، محل فروش کالاهای دزدی و مالخری بود. با وقوع انقلاب مشروطه، مجازات محکومان به شکل سربریدن، تقریبا کنار گذاشته شد و در دوره رضاشاه، محل اجرای اعدام‌ها، از آن مکان کثیف به میدان توپخانه منتقل شد؛ همچنین به جای تپه ‌خاکی که سرهای بسیاری روی آن بریده شده بود، یک حوض آب ساختند. به این ترتیب، دیگر اعدامی در این میدان صورت نگرفت و نام آن هم به «محمدیه» تغییر یافت. 

دیگر میادین

جز این میادین اصلی که به آن‌ها پرداختیم، میدان‌های دیگری نیز در تهران ساخته شد که تعدادی از آن‌ها در تاریخ محلی و منطقه‌ای نقش داشته‌اند. مهم‌ترین این میدان‌ها آنهایی بود که به‌منظور خریدوفروش مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت. تهران، چهار میدان اصلی برای خریدوفروش کالاهای مختلف داشت؛ «می‌دان امین‌السلطان» یا «می‌دان بارفروش‌ها» که عمدتا محل فروش تره‌بار و میوه بود اما گاهی کالاهای جانبی نظیر کاه، پوشال، چوب، بوته و هیزم نیز در آن به فروش می‌رسید؛ «می‌دان کاه‌فروش‌ها» یا «می‌دان سید‌اسماعیل» که مردم به‌منظور خرید کاه، یونجه، جو و علیق به آن مراجعه می‌کردند اما به‌مرور، کارکرد آن تغییر پیدا کرد و به بازار مکاره اجناس کهنه و دست‌دوم مبدل شد؛ «می‌دان مال‌فروش‌ها» (در جنوب میدان سیداسماعیل) نیز محلی برای خریدوفروش خر، ش‌تر، یابوی بارکش، گاو، گوسفند و... بود؛ میدان دیگری هم که در آن کار خریدوفروش انجام می‌شد و کارکردی مشابه میدان مال‌فروش‌ها داشت، «می‌دان اسب‌فروش‌ها» بود که در شرق خیابان سیروس قرار داشت. 

 در این میدان نیز عمدتا اسب‌های درشکه‌کش خریدوفروش می‌شد. در دوره‌های بعد، به‌ویژه در زمان پهلوی که سرعت ورود مدرنیته به ایران افزایش یافت، میادین بیشتری نیز ساخته شد.  با ورود اتومبیل به خیابان‌های ایران و خیابان‌کشی به شیوه امروزی، کارکرد میدان‌ها تا حدودی تغییر یافت؛ هرچند نقش محوری آن حفظ شد؛ تا پیش از آن دوره، میدان محل گردهمایی به شمار می‌آمد ولی با ورود اتومبیل، این فضا به محلی برای توزیع اتومبیل‌ها مبدل شد. به عبارت دیگر برخلاف گذشته که حضور مردم در میدان به ‌منظور ماندن، انجام مناسک یا خریدوفروش و... بود، این فضا کارکردی جدید در تضاد با آنچه در گذشته داشت پیدا کرد و به محلی برای عبور و گذر تبدیل شد. در این کارکرد نویافته دیگر مردم در ساختار میادین اولویت نداشتند بلکه ماشین‌ها و امکان عبور آن‌ها اهمیت پیدا کرد. 

منابع ۱- جعفر شهری، «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم»، مؤسسه خدماتی فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۶۹ ۲- وحید قبادیان، محمود رضایی، «نخستین میدان مدرن شهر تهران»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ۱۳۹۲ ۳- جابر دانش، امیر طبیبی، «کیفیت حضور در میادین شهری با تأکید بر نمونه‌های سنتی ایران»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۱۳۹۰