سابقه ایران‌شناسی در کراکوف

کاتاژینا وانسالا- روزنامه‌نگار

3سال پیش، سال 2019میلادی (مصادف با سال 1398شمسی)، دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه یاگلونی در کراکوف، صدمین سالگرد تأسیس خود را جشن گرفت، امسال هم 50سال از تأسیس گروه ایران‌شناسی به‌صورت رسمی و مستقل می‌گذرد. در این صد سال، شاهد تغییرات بسیاری بوده است؛ هم در تاریخ لهستان و جهان (که از مهم‌ترین آنها می‌توان به جنگ جهانی دوم، جنگ سرد و فروپاشی حکومت کمونیستی در سال 1989اشاره کرد) و هم در شکل‌گیری سازمان تحصیلات دانشگاهی در کشور. اما آنچه در  این صد سال تغییر نکرده است، انگیزه پژوهشگران لهستانی برای شناختن ایران و رواج دانش و آگاهی در مورد ایران در جامعه لهستان است.
آشنایی لهستانیان با کشور ایران، با وجود فاصله زیاد، پیشینه طولانی دارد. ارتباطات این دو کشور در زمینه تجارت، دیپلماسی و اعزام هیأت‌های مذهبی حتی به قرن 15میلادی برمی‌گردد و نخستین ترجمه اثر ادبی ایرانی به زبان لهستانی (هرچند به‌واسطه زبان ترکی)، ترجمه‌ای است از گلستان سعدی که توسط ساموئل اوتفینوفسکی در سال 1879میلادی (1258شمسی) در ورشو به چاپ رسید و نخستین ترجمه اروپایی این اثر هم بود. همچنین نوشته‌های آلکساندر خوجکا (که خارج از مرزهای لهستان به فعالیت علمی و پژوهشی می‌پرداخت) در قرن نوزدهم در مورد تئاتر ایرانی، دستور زبان فارسی یا آداب و رسوم مردم ایران قابل‌توجه هستند. اما درحالی‌که تمام اروپا در قرن نوزدهم علاقه بسیاری برای مطالعات شرقی پیدا کرده بود و آن زمینه در روند تحولات عمیقی بود، اما در لهستان آن زمان، به‌دلیل محروم بودن از استقلال و همچنین محدودیت‌ها در زندگی فرهنگی، شرایط مناسبی برای پیشرفت چنین رشته‌ای نبود.
اتمام جنگ جهانی اول و دوباره به رسمیت شناختن استقلال کشور لهستان فرصتی داد برای احیای دانشگاه‌ها و آغاز فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی. در همان زمان بخش مطالعات شرقی در 3 دانشگاه لهستانی کراکوف، لووف و ورشو به‌وجود آمد. در کراکوف، بنیانگذار مکتب فقه اللغه سه زبانه اسلامی، پروفسور تادئوش کووالسکی بود. در آن مرحله، زبان فارسی کنار زبان‌های عربی و ترکی تدریس می‌شد و مطالعات در زمینه ایران‌شناسی به‌صورت جداگانه هنوز امکانپذیر نبود و اما لازم به ذکر است که کووالسکی، درحالی‌که تخصصش بیشتر در زبان‌های عربی و ترکی بود، علاقه به شعر فارسی هم داشت و در مورد شاهنامه فردوسی و رباعی‌های عمر خیام پژوهش می‌کرد.
در ضمن، شروع فعالیت علمی گروه مطالعات ایران‌شناسی در دانشگاه یاگلونی به‌صورت رسمی و مستقل به سال 1972میلادی برمی‌گردد و با استاد فرانچیشک ماخالسکی پیوند دارد. فرانچیشک ماخالسکی فارغ‌التحصیل دانشگاه لووف بود. وقتی که جنگ جهانی دوم  شروع شد و آلمان نازی به لهستان حمله کرد، بخش غربی و مرکزی کشور (از جمله ورشو و کراکوف) مورد تهاجم آنها قرار گرفت و همزمان، بخش شرقی (از جمله ویلنو و لووف) به چنگ شوروی افتاد. دانشگاه‌های لهستانی از فعالیت بازماندند و روشنفکران و تحصیلکردگان لهستانی تحت‌کنترل و فشار بسیاری قرار گرفتند؛ ماخالسکی همراه با صدها نفر دیگر تبعید شد و بعد از حمله آلمان نازی به شوروی، همراه با تعداد زیادی از لهستانی‌ها، با لشکر تبعیدی لهستانی زیر فرمان ولادیسلاو آندرس شوروی را ترک کرده بود به مقصد اروپا از طریق ایران. در سال 1942در تهران انجمن لهستانی مطالعات ایرانی به همت استادان دانشگاه‌های لووف و ویلنو به‌وجود آمد و ماخالسکی یکی از اعضای آن بود؛ قصد انجمن آشنایی بیشتر لهستانی‌ها با ایران و محکم‌تر ساختن روابط بین آن دو کشور بود. میان فعالیت‌های علمی انجمن چاپ مجله «تحقیقات ایرانی» به زبان لهستانی و فرانسوی بود. بعد از پایان جنگ، مرزهای لهستان تغییر کردند و لووف و ویلنو دیگر جزو کشور لهستان محسوب نمی‌شدند. برخی از پژوهشگران دانشگاه‌های آنجا به کراکوف و ورشو مهاجرت کردند تا در آنجا به فعالیت علمی خود ادامه بدهند؛ ماخالسکی هم میان آنها بود. در سال 1947به لهستان برگشت و 4 سال بعد در دانشکده خاورشناسی استخدام شد و به تدریس و مطالعه در زمینه تاریخ، ادبیات و آداب و رسوم ایرانیان پرداخت. اما 20 سال دیگر باید می‌گذشت تا ایران‌شناسی به‌صورت بخش مستقل دانشکده خاورشناسی تأسیس شود و ماخالسکی نخستین مدیر آن شود.
از برجسته‌ترین چهره‌های ایران‌شناسی کراکوف غیراز پروفسور ماخالسکی باید به کسانی مثل وویچه اسکاموفسکی (زبانشناس)، ولادیسلاو دولیا (ادبیات‌شناس و مترجم ادبیات فارسی، به‌ویژه شعر کلاسیک)، آندژی پیسویچ (زبانشناس، متخصص زبان فارسی، ارمنی، آسی و کردی؛ مدیر گروه ایران‌شناسی در سال‌های 1976-1994)، یادویگا پستروشینسکا (افغانستان‌شناس، بنیانگذار مطالعات افغانی در دانشگاه یاگلونی)، مارک اسموژینسکی (ادبیات‌شناس و مترجم ادبیات فارسی به لهستانی؛ مترجم اشعار ویسلاوا شیمبورسکا به فارسی)... از سال 2000تا 2017مدیریت گروه ایران‌شناسی برعهده پروفسور آناکراسنوولسکا، استاد ادبیات و آداب و رسوم ایرانیان بود. ایشان در تحقیقات خود به موضوعات مختلف می‌پردازد، از شاهنامه و مطالعات فرهنگی گرفته تا ترجمه آثار ادبی معاصر فارسی به لهستانی. پروفسور آنا کراسنوولسکا در سال 1397برگزیده غیرایرانی جشنواره بین‌المللی فارابی برای جمیع آثار در حوزه ایران‌شناسی بود و در همان سال در دانشگاه تهران مراسم نکوداشت ایشان برگزار شد.
هم‌اکنون، ایران‌شناسی یکی از گروه‌های مطالعاتی موسسه شرق‌شناسی دانشگاه یاگلونی کراکوف است و کنار کرسی عرب‌شناسی، کرسی ترکی شناسی، گروه مطالعات زبان و فرهنگ هند و آسیای جنوبی (قبلا: هندشناسی) و گروه ژاپن‌شناسی و سینولوژی فعالیت می‌کند. موسسه شرق‌شناسی بخشی از دانشکده فیلولوژی (زبان و ادبیات خارجی) محسوب می‌شود. مدیر گروه ایران‌شناسی (و همچنین مدیر دانشکده شرق‌شناسی) پروفسور کینگا پاراسکویچ است، زبانشناس و متخصص زبان‌های فارسی میانه و پهلوی. پژوهشگران گروه در زمینه‌های مختلف به تحقیق می‌پردازند: ادبیات کلاسیک (دکتر رناتا روسک-کوالسکا)، ادبیات معاصر و ترجمه (دکتر کارولینا راکوویتسکا-اسگری)، زبانشناسی معاصر، زبان تاجیکی و ادبیات پهلوی (پروفسور توماش گاتسک)، آداب و رسوم (دکتر ماتئوش کلاگیش). در مقطع دکتری کاتاژینا وانسالا در زمینه زبانشناسی معاصر و ترجمه تحقیق می‌کند، اوسکار پودلاشینسکی به پژوهش زبان‌های فارسی میانه و اوشتایی می‌پردازد و زوزانا بلایت در مطالعات خود در حوزه فرهنگ و ادبیات پامیری فعالیت می‌کند.