​​​​​​​خواجه طوسی؛ دانشمند طراز اول ایران

حسن انصاری، عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات عالی

خواجه نصیر اگر مهم‌ترین دانشمند تمام ادوار تاریخ ایران نباشد که به‌نظر من هست، شایسته است تنها در کنار 2نام ابن‌سینا و ابوریحان، هر سه به‌عنوان دانشمندترین علمای ایران در تاریخ نامش بر فراز نشیند. متأسفانه ما تاکنون تلاش قابل‌توجهی برای شناخت و شناسایی او نکرده‌ایم. کدام دانشمندی را می‌شناسید که در تمامی این علوم نوشته‌های درجه یک داشته باشد: کلام، فلسفه و منطق، ریاضیات (حساب و هندسه و مثلثات و جبر)، هیأت، احکام نجوم، فیزیک، مکانیک، طب، کانی‌شناسی، اخلاق، فقه و اصول، آداب مملکت‌داری و سیاست و حتی تاریخ‌نگاری؛ آدمی با 2تجربه متفاوت و سهمگین همکاری سیاسی و علمی با 2حکومت نزاریان و مغولان و حتی در مقام وزیر و مشاور و مذاکره‌کننده سیاسی. مؤسس یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فلسفی تاریخ اسلام و جهان تا ماقبل عصر جدید؛ یعنی رصدخانه مراغه با مدیریت محاسبات دقیق نجومی و صدها شاگرد و استاد و همکار دانشگاهی و تأسیس یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عصر قدیم. بسیاری از نسخه‌های خطی مراغه بعدها سر از کتابخانه‌های عثمانی و امروز ترکیه درآورد. من با اطمینان و با اطلاع می‌گویم که اگر نبود تلاش‌های خواجه در گردآوری نسخه‌های خطی به‌ویژه در علوم فلسفی و دانش‌های دقیقه، امروزه از بسیاری از این آثار ما هیچ نسخه‌ای در اختیار نداشتیم. نهضت بازنویسی و کتابت نسخه‌ها و تحریر‌نویسی برای آثار علمی یونانی از مهم‌ترین خدمات خواجه طوسی است. سهم مهم او در اداره هولاکو‌خان و تدبیر سیاسی وی در جهت مصالح عالیه دار‌الاسلام و به‌ویژه تلاش برای احیای سیاسی و وحدت سرزمینی ایران و استقلال از نظام سیاسی خلیفگان بغداد جای هیچ تردیدی ندارد. او سهم مهمی در احیای زبان فارسی و به‌ویژه زبان علمی آن داشت. احیای خردگرایی اسلامی مدیون شخصیت خواجه است. خواجه نصیر طوسی، دانشمند امامی مذهب، گوهر گرانبهایی است که گشودگی فرهنگی ایرانی و شیعی را نمایندگی می‌کند.