گشتی در حریم حرم

حرم مطهر رضوی به غیراز قسمت اصلی صحن و بارگاه و رواق‌ها، ‌دارای نقاط و جاذبه‌های تاریخی و معنوی مختلفی است که معمولا برخی زائران از آن بی‌خبرند یا به آنها سر نمی‌زنند. مکان‌هایی که در زمره گنجینه ارزشمند معنوی و تاریخی و هنری ایران است و در جوار بارگاه امام رئوف به نقطه گردشگری تبدیل شده است.

موزه‌های آستان قدس
یکی از اصلی‌ترین این نقاط، موزه‌های آستان قدس رضوی است. این موزه‌ها مشتمل بر گنجینه حرم رضوی، گنجینه تمبر و اسکناس، گنجینه نجوم و ساعت، گنجینه سلاح‌های سرد و گرم، گنجینه ظروف، گنجینه هنرهای تجسمی، گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی، گنجینه سکه، گنجینه مدال، موزه فرش، موزه قرآن و نفایس «گنجینه آثار اهدایی مقام معظم رهبری آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای»، آثار اهدایی استاد فرشچیان، تالار مرقعات و ابزار کتابت و حمام مهدی قلی بیگ یا موزه مردم‌شناسی است.

کتابخانه
نخستین بارقه پیدایش این جلوه قدسی، شش قرن پیش از این، در اثر خیرخواهی و ایمان راستین واقفان و اهداکنندگان با اخلاص و بی‌نام و نشان زده‌شد، سپس عواملی نظیر روی آوردن طلاب علوم دینی مقیم شهر مشهد مقدس، زائران فاضل و دور‌اندیش و بذل عنایت خادمان و شیفتگان بارگاه امام رضا(ع)، موجبات رونق آن را فراهم آورد.از حدود سال 1150هجری قمری، مکان ویژه‌ای برای کتابخانه درنظر گرفته شد، اما توجه جدی به جایگاه کتابخانه به اوایل قرن 14شمسی برمی‌گردد. همین امر، مهم‌ترین سبب شتاب در روند توسعه کتابخانه و اقبال روزافزون پژوهشگران و کتابخوانان به این مکان به شمار می‌رود. گرچه محل کتابخانه، در طول سالیان، بارها تغییر کرده، همواره در جوار مرقد مطهر و داخل حوزه اماکن متبرکه قرار داشته است. نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه در سال 1330ش در ضلع شمال غربی رواق امام‌خمینی‌(ره) کنونی ساخته و سپس در سال 1356ش به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی، واقع در ضلع شرقی همان رواق، منتقل شد. ساخت بنای باشکوه ساختمان کنونی نیز که از سال 1360ش آغاز شده بود، در سال 1372ش با مساحت 28/800مترمربع زیربنا، به پایان رسید و از نیمه دوم سال 1373ش بهره‌برداری شد.

سقاخانه
سقاخانه در وسط صحن انقلاب قرار گرفته و با گنبدی طلایی به بنایی شاخص تبدیل شده است. این سازه که درست مقابل پنجره فولاد قرار دارد بین سال‌های 1144تا 1145به دستور نادرشاه افشار احداث شده است. در آن زمان سنگابی را که از سنگ مرمر یکپارچه بود از هرات به مشهد آوردند و در این مکان نصب کردند. شخصی به نام استاد اسماعیل طلاکار روی این سنگ گنبدی 8ضلعی با طلاکاری بنا کرد و به مرور این بنا به نام سقاخانه اسماعیل طلا یا به لهجه محلی اِسمال طلا معروف شد.

ساعت‌های حرم
از جاذبه‌های مهم داخل حرم مطهر که بخشی از معماری حرم به شمار می‌رود، 2ساعت بزرگ روی مناره‌های بزرگ حرم است. این دو ساعت سازه‌هایی تاریخی و قدیمی هستند که هنوز به‌کار خود ادامه می‌دهند؛ اولی بر گلدسته ایوان غربی صحن انقلاب نصب شده و دومی بر بالای ایوان جنوبی صحن آزادی (صحن کهنه) خودنمایی می‌کند. سال‌ها پیش صدای زنگ این ساعت‌ها تا دوردست‌های شهر مشهد شنیده می‌شد و پیش از ساخته شدن برج‌های تجاری و هتل‌های نزدیک به حرم امام رضا، از دور در کنار گنبد و بارگاه رضوی دیده می‌شد.

پنجره فولاد
هنگامی که در دوره صفوی صحن عتیق یا همان انقلاب فعلی احداث شد، ملامحسن فیض‌کاشانی، از حکمای آن زمان پیشنهاد داد برای کسانی که به دلایل مختلف نمی توانند وارد حرم شده و خود را به ضریح برسانند، فضایی طراحی شود تا از نزدیک‌ترین فاصله ضریح را ببینند و از دور آن را زیارت کنند. این بود که پنجره‌ای فولادی در محلی مشرف بر ضریح نصب شد و از آن به بعد به پنجره فولاد مشهور شد.

مدرسه پریزاد
مدرسه پریزاد از آثار دوره تیموری است که به همت ندیمه گوهرشاد خاتون، بانی مسجد گوهرشاد احداث شده است. این دو بانوی غنی و فقیر هر یک به سهم خود سهمی در فرهنگ و هنر در این بنای مذهبی ایفا کرده‌اند. گفته شده پریزاد با مابقی مصالح مسجد گوهرشاد که بانویش در اختیار وی گذاشته بود این مدرسه را در بیرون حرم احداث کرده است. هم‌اکنون این بنا در داخل حریم رضوی قرار گرفته و تقریبا چسبیده به مسجد گوهرشاد است. مدرسه پریزاد از شمال به مدرسه دو در، از شرق به رواق دارالسیاده، از جنوب به مسجد گوهرشاد و از غرب در گذشته به یکی از بازارهای مشهد وصل می‌شده ولی امروزه به بست
شیخ طوسی منتهی به صحن جامع رضوی می‌رسد.

مقبره طبرسی
ابوعلی فضل بن حسن طَبْرَسی مشهور به شیخ طبرسی از علمای بزرگ شیعه و مفسر قرآن در قرن 5و 6هجری بوده است. وی در شهر طبرس، بین کاشان و اصفهان، یا به روایتی در تفرش متولد شده ولی بیشتر عمرش را در مشهد گذرانده است. مقبره وی در یکی از گورستان‌هایی که در گذشته نزدیک به حرم بوده، وجود داشته است. این قبرستان به «قتلگاه» و «مغتسل الرضا» یا «غسلگاه» مشهور بوده چون در گذشته در این محل همان باغی بوده که مامون به امام رضا زهر داده است. بعد از احداث میدان‌های اطراف حرم بین سال‌های 1312-1308شمسی خیابان طبرسی به شکل امروزی درآمد و قبرستان مزبور تسطیح شد. بعدها در بخشی از آن صحنی به نام رضوان احداث شد که هم‌اکنون بخشی از حریم رضوی است و به نام باغ رضوان شناخته می‌شود.

مدرسه دو در
مدرسه دو در از بناهای دوره تیموریان و در نزدیکی صحن گوهرشاد است. این مدرسه ابتدا بیرون حرم قرار داشته ولی امروزه به یکی از نزدیک‌ترین اماکن به مضجع شریف و داخل حریم رضوی تبدیل شده است. یک در این مدرسه از صحن جمهوری و در دیگر مقابل مدرسه پریزاد قرار دارد. این مدرسه هم‌اکنون به دارالقرآن تبدیل شده است.