آلودگی نوری در کلانشهرها

حمیده پازوکی - خبرنگار

کمتر از 100سال قبل هر کسی می‌توانست به بالا نگاه کند و آسمان پرستاره شب را ببیند. حالا اما میلیون‌ها کودک ساکن در سراسر کره زمین هرگز تماشای راه شیری را تجربه نخواهند کرد. استفاده گسترده از نور مصنوعی در شب نه‌تنها چشم‌انداز شبانه جهان را مخدوش کرده، بلکه بر محیط، امنیت، مصرف انرژی و سلامت‌مان هم تأثیر منفی گذاشته است.
آلودگی نوری یا همان آسیب‎رساندن نورهای مصنوعی در شب چند سالی است نظر پژوهشگران و کارشناسان کشور را به‌خود جلب کرده. شاید قبلا این موضوع فقط مربوط به شهرهای بزرگ غرب و شرق عالم بود و کمابیش در تهران دیده می‎شد، اما هم‌اکنون کلانشهرهایی مانند کرج، اهواز، اصفهان، شیراز و... را هم با مشکل مواجه کرده است.
زیباسازی شهرها با نورهای مصنوعی از یک‌سو و تزیین‎کردن ساختمان‎های کوچک و بزرگ شهرها با نورپردازی از سوی دیگر موجب شده در سال‌های اخیر حیات مردم، جانوران و گیاهان شهرهای بزرگ با خطر مواجه شود. هرچند کمابیش شهرداری‎ها در تلاش هستند تا برنامه‌هایی برای کنترل استفاده از نور در شهرها تدوین کنند.

آلودگی نوری چیست؟
برای بررسی هر پدیده‌ای که زندگی شهری را مختل می‌کند باید ابتدا شناخت درستی از آن به‌دست آورد. یک پژوهشگر و کارشناس آلودگی نوری با بیان اینکه نقشه ‎هوایی که در شب گرفته شده است نشان می‎دهد بسیاری از شهرهای بزرگ با این مشکل مواجه هستند درباره این مشکل به همشهری می‎گوید: استفاده بیش از اندازه و نادرست از هر چیزی می‌تواند آلودگی ایجاد کند.  این موضوع درباره نور هم صادق است. هرچند که باید زندگی شبانه مردم، امنیت آنها در شب و روشنایی معابر و جاده‌ها تامین شود، اما نور باید به شکلی بهینه و استاندارد
استفاده شود.
حامد میرزا خلیل با اشاره به اینکه نورهای شهری نباید رو به آسمان تابانده شوند، می‎افزاید: نورپردازی باید در زمان و مکانی که نیازمند روشنایی است، مورد استفاده قرار گیرد. با این حال از آنجا که انرژی برق در کشور ما ارزان است، ممکن است در زمان و مکان غیرضروری هم از روشنایی استفاده شود.
وی با تأکید بر اینکه آلودگی نوری هم بر محیط‌زیست و هم بر سلامت انسان تأثیر می‎گذارد، اظهار می‌کند: وقتی محیط شهر روشن است، افراد نمی‌توانند تاریکی شب‌ها را تجربه کنند، ترشح هورمون ملاتونین که فقط در تاریکی مطلق اتفاق می‎افتد متوقف و ساعت بیولوژیک بدن و چرخه خواب و بیداری و گرسنگی افراد مختل می‌شود.
وی اختلال در رانندگی شبانه را تحت‌تأثیر آلودگی نوری هم یکی از تبعات این مشکل می‌داند و می‌گوید: شاخص خیرگی در نرم‎افزارهای طراحی روشنایی بسیار با اهمیت و مهم است که نور چگونه در شهرها تابیده شود تا بر دید رانندگان تأثیری نگذارد؛ مسئله‎ای که در شهرهای ما کمتر درنظر گرفته می‌شود. به‌عنوان مثال شهرداری‎ها برای نورپردازی المان‎های میان میدان‌ها و پرچم‎ها معمولا از پروژکتورهای پرقدرتی استفاده می‎کنند که نور را به سمت رانندگان بازتاب می‎دهند یا مثلا در مرزهای طرح ترافیک شهرها نورافکن‎های سفید و پرنوری قرار داده شده است که پلاک ماشین‎ها را برای دوربین‎های کنترل ترافیک روشن می‌کند. این نور قوی مستقیم به چشم رانندگان می‎تابد و در چند ثانیه دید راننده را کور می‌کند.

چه کسانی مسئول نورهای شهری هستند؟
هر موضوعی در شهرها مسئولی دارد، اما روشنایی‌های شهر برعهده چه کسانی است؟ این کارشناس آلودگی نوری درباره این موضوع اظهار می‌کند: در شهرها 2ارگان مسئولیت نور را بر عهده دارند، اداره‌های برق مسئول روشنایی خیابان‌ها و معابر هستند و شهرداری‌ها نورپردازی و زیبایی شهر را اجرا می‎کنند.
وی با بیان اینکه در فعالیت اداره‌های برق مشکلی وجود ندارد، می‌افزاید: روشنایی معابر شهری به شکلی کاملا مهندسی‌شده و با استفاده از لامپ‌های بخار سدیمی پرفشار که نور زردرنگی دارند تامین می‌شود. اما شهرداری‎ها برای زیباسازی شهرها از نورپردازی درختان، بناهای تاریخی و نورپردازی به سمت بالا استفاده می‌کنند. حتی در شهرها این مسئله فراتر رفته و به ساختمان‎های مسکونی رسیده است.

آلودگی در شهرهای کوچک و بزرگ ایران
گفتیم که آلودگی نوری فقط مخصوص تهران نیست و در شهرهای دیگر ایران هم دیده می‌شود. میرزاخلیل درباره این موضو‌ع می‌گوید: افزایش جمعیت موجب ساخت‎وساز و گسترش شهرها و در نتیجه افزایش استفاده از منابع نوری می‌شود و آلودگی نوری در بیشتر شهرهای بزرگ ایران مثل تهران، قم، اصفهان، مشهد، تبریز، کرج و شیراز دیده می‌شود. در بین این شهرها قم با اینکه شهر بزرگی نیست اما آلودگی نوری آن به‌دلیل نورپردازی بیش از حد محدوده حرم حضرت معصومه(س) زیاد است که قطعا نه مورد پسند بزرگان مذهبی ما و نه شرعی و مذهبی است.
وی این موضوع را در شهرهای کوچک هم گزارش می‎دهد و اظهار می‌کند: با این حال فقط افزایش جمعیت در این موضوع دخیل نیست و شهرهای کوچکی مانند بسطام به‌دلیل تمایل به رفتارهای سلیقه ای درباره استفاده از نور برای زیبایی شهر یکی از آلوده‎ترین شهرهای ایران محسوب می‌شود.
این کارشناس آلودگی نوری درباره اینکه چه راهکاری برای ساماندهی روشنایی شهرها و جلوگیری از آلودگی نوری وجود دارد می‌گوید: برای اینکه این موضوع در شهرها به معضلی غیرقابل حل تبدیل نشود باید نیازهای شهرهای مختلف به نور سنجیده شود و در هر شهر نیز برای مکان‎هایی با کاربری‌های مختلف نورهای مناسب طراحی شود. حتی اگر به یک پارک نگاه کنید خواهید دید بخش‌های مختلفی برای نیاز افراد مختلف دارد که در جهان برای همه آنها نورپردازی استاندارد تعریف شده است.

اجرای طرح جامع نورپردازی در کرج
روشن است که مطالعه و اجرای قوانین روشنایی در شهرها بر عهده شهرداری‎هاست. شهرداری کرج به‌عنوان شهری بزرگ و دارای آلودگی نوری یکی از نمونه‌هایی است که با تصویب طرح جامع نورپردازی به‌سوی کنترل این آلودگی گام برداشته.
مدیر اداره طراحی شهری و مبلمان شهرداری کرج به همشهری می‎گوید: با توجه به آنچه در زمینه نورپردارزی و روشنایی شهر کرج وجود دارد، چند سال قبل طرح جامع نورپردازی کرج را در شهرداری این شهر تهیه کردیم. این طرح سطوح متفاوتی دارد که در آن پهنه‌های مختلف کرج بررسی شده و براساس آن، دستورالعمل‎هایی به مسئولان زیباسازی کرج ابلاغ شده تا نورپردازی این شهر را به شکل اصولی اجرا کنند.
مریم امیرخانی با بیان اینکه درباره منظر شبانه کرج هم مطالعاتی انجام شده است و احتمالا در ماه‌های آینده جشنواره‎ای درباره این موضوع در کرج برگزار کنیم، اظهار می‌کند: آلودگی نورها هم بر اثر نورپردازی غیراصولی مالکان بناهای شخصی در شهر ایجاد می‌شود و هم گاه طرح‌های زیباسازی شهرداری ممکن است موجب آلودگی شود. در کمیسیون نمای مناطق شهرداری کرج براساس طرح جامع نورپردازی کرج ضوابطی درنظر گرفته شده تا بررسی نورپردازی هم در تأیید نمای ساختمان‎های تازه‎ساز
انجام شود. درباره زیباسازی شهر هم نوع و رنگ نور مورد استفاده شهرداری در طرح جامع مشخص شده که باید از سوی مجریان این طرح‌ها رعایت شود.
وی می‎افزاید: البته ممکن است از این ضوابط کمتر استفاده شود، زیرا مسئولان زیباسازی شهرداری مدام در حال تغییر هستند و باید این موارد هربار به آنها آموزش داده شود. مشخص شده که آلودگی نوری مشکلات متعددی برای شهروندان ایجاد می‌کند و به همین دلیل شهرداری مناطق کرج با بررسی‌های منطقه‎ای شهرها، آلودگی نوری آنها را ثبت می‌کنند تا برای اصلاح آنها اقدام شود.

مطالعه طرح آلودگی نوری در شهرداری اهواز
اهواز هم یکی از کلانشهرهایی است که آلودگی نوری آن از سوی کارشناسان این حوزه تأیید شده، با این حال مسئولان شهری این شهر درصددند که برای رفع این آلودگی طرحی جامع طراحی کنند.
رئیس اداره محیط‌زیست خدمات شهری شهرداری اهواز با بیان اینکه طرح جامع کاهش آلودگی نوری اهواز تا پایان سال تصویب خواهد شد، اظهار می‌کند: شهرداری‎ها بخشی از زیباسازی شهر را برعهده دارند، اما نورپردازی ساختمان‎های بزرگ مثلا در منطقه کیان‎پارس از سوی بخش خصوصی انجام می‌شود.
ناهید ممبینی می‎افزاید: با این حال این موضوع بر زندگی و اکوسیستم شهر و زندگی دوزیستان و پرندگان اهواز تأثیر دارد و می‌تواند رانندگی در شب را برای رانندگان اهوازی دشوار کند. با این حال آمار و ارقامی از میزان این آلودگی در دسترس نیست و باید برای آن کار شود. مطالبه‌گری این موضوع از سوی رسانه‌ها می‌تواند نظر مسئولان شهر اهواز و استانداری را به تصویب زودتر این طرح جامع
تشویق کند.

  22 تا 30 آوریل (2 تا 10اردیبهشت) هفته جهانی آسمان تاریک نام گرفته است. هفته‎ای که شاید زمان بدی برای نگاه دوباره به آسمان شهرهایمان نباشد؛ آسمانی که نورهای مصنوعی شب‌ها ستارگانش را ناپیدا کرده‌اند و باید برای آنها فکری شود.

مکث
بدخوابی و اضطراب بر اثر آلودگی نوری 

‌تأثیر آلودگی‌های نوری بر شهروندان سال‌هاست که اثبات شده. نه‌تنها چشم که روح افراد هم از این آلودگی زیان می‌بیند. یک روانشناس درباره این موضوع به همشهری می‎گوید: بدن انسان ریتم زیستی خاص خود را دارد که بر اساس آن شب‌ها بر اثر فعل و انفعالاتی که در آن رخ می‎دهد و بر اثر تاریکی شب به خواب می‎رود.
امیرحسین جلالی با بیان اینکه تغییرات محیطی ازجمله تغییر سیگنال‎های نوری که به شبکیه چشم‎های انسان می‌رسد، در سال‌های اخیر افراد را دچار اختلال ریتم زیستی و به تبع آن بدخوابی کرده است، اظهار می‎کند: بدخوابی‌مشکلات خلقی، اضطراب و افسردگی را برای افراد در پی دارد که می‌تواند آنها را دچار مشکلات روحی متعدد کند.
وی با اشاره به اینکه محیط‌زیست و هر فرایندی که بر زندگی افراد تأثیر می‌گذارد، جدی گرفته نمی‌شود، می‎افزاید: در بین مدیران شهری بینشی برای توجه به مشکلات زیست‌محیطی مؤثر بر سلامت روان، دیده نمی‌شود. به‌نظر من قدم اول کار رسانه‎ای است، زیرا می‌تواند موجب شود پارامترهای مؤثر بر سلامت روان شهروندان شناخته شوند.
این روانشناس ادامه می‎دهد: شهرداری‌‎های شهرهای بزرگ باید استانداردهایی را برای میزان نورهای مجاز در نظر گیرند. در شهرهای ما زندگی شبانه رسمی وجود ندارد، به همین دلیل بر نور شب‌ها هم نظارت کمتری وجود دارد. شاید تدوین برنامه‌ای برای زندگی شبانه و بررسی ابعاد آن بتواند بر کاهش آلودگی نوری هم مؤثر باشد.‌