روزه، معامله و مبادله با خدا نیست

محمدصادق عبداللهی، روزنامه‌نگار

 مطالعه پیرامون حکمت روزه و روزه‌‌داری، عملی است که در رسانه‌ها کمتر به شکلی عمیق بدان پرداخته شده و در سال‌های اخیر حکمت روزه‌داری در افکار عمومی عمدتاً در پایین‌ترین سطح آن یعنی درک گرسنگی فقرا فهم شده است. از این‌رو پرداخت به این مفهوم و بازخوانی آنچه اندیشمندان و فقهای مسلمان درخصوص روزه بیان داشته‌اند بسیار حائز اهمیت است که تلاش خواهد شد در ایام‌ماه مبارک رمضان در چند شماره بدان بپردازیم. در این شماره مروری به برخی از بیانات علامه طباطبایی(ره)، صاحب تفسیر ارزشمند المیزان، داشته‌ایم.

در سختی‌ها از روزه کمک بگیرید
علامه(ره) در جلد ۱ تفسیر المیزان صفحه ۲۳۰ ذیل آیات 45و 46سوره بقره با استناد به دو حدیث روزه را مصداقی از صبر در آیه «استعینوا بالصبر و الصلوه» دانسته‌ و نوشته‌اند:
در کافی از امام صادق علیه‌السلام روایت کرده که فرمودند: هر وقت امری و پیشامدی علی علیه‌السلام را به وحشت می‌انداخت، برمی‌خاست و به نماز می‌ایستاد و می‌فرمودند: «استعینوا بالصبر و الصلوه»، از صبر و نماز کمک بگیرید؛ و نیز در کافی از آن جناب روایت کرده که در ذیل آیه نامبرده فرمودند: صبر همان روزه است و فرمودند: هر وقت حادثه‌ای برای کسی پیش آمد، روزه بگیرد تا خدا آن را برطرف سازد، چون خدای تعالی فرموده: «و استعینوا بالصبر» که منظور از آن روزه است. مضمون دو حدیث بالا را عیاشی هم در تفسیر خود روایت کرده و تفسیر صبر به روزه، از باب جری یعنی تطبیق کلی بر مصداق است.
و در تفسیر عیاشی از ابی‌الحسن(علیه‌السلام) روایت آمده که فرمودند: صبر در این آیه به‌معنای روزه است و هرگاه امر ناگواری برای کسی پیش‌ آید، روزه بگیرد تا برطرف شود، چون خدای تعالی فرمود: «و استعینوا بالصبر و الصلاه و انها لکبیره الا علی الخاشعین» و خاشع به‌معنای کسی است که در نماز خود حالت ذلت به‌خود بگیرد و منظور از خاشعان در این آیه رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) است.

تقوایی که تنها از راه روزه به‌دست می‌آید
در جلد ۲ تفسیر المیزان صفحه ۵ ذیل آیات 185- 183سوره بقره، علامه طباطبایی(ره) یکی از فواید روزه را تقوایی دانسته‌اند که جزء با روزه حاصل نمی‌شود. ایشان در این خصوص آورده‌اند:
فایده روزه تقواست و آن خود سودی است که عاید خود شما می‌شود و فایده داشتن تقوا مطلبی است که احدی در آن شک ندارد، چون هر انسانی به فطرت خود این معنا را درک می‌کند که اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقا یابد، نخستین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود این است که از افسارگسیختگی خود جلوگیری کند و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی نباشد و خود را بزرگ‌تر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد و سخن کوتاه آنکه از هر چیزی که او را از پروردگار تبارک و تعالی مشغول سازد، بپرهیزد.
و این تقوا تنها از راه روزه و خودداری از شهوات به‌دست می‌آید و نزدیک‌ترین راه و مؤثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن به‌طوری که همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم سود ببرد و هم شکم‌بارگان اهل دنیا، عبارت است از خودداری از شهوتی که همه مردم در همه اعصار مبتلای بدانند و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و آشامیدن و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند و این ورزش را تمرین نمایند، به‌تدریج نیروی خویشتن‌داری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد و نیز به‌تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهی عنان اختیار از کف نمی‌دهند و نیز در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمی‌گردند، چون پرواضح است کسی که خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی که امری مباح است اجابت می‌کند، قهرا در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرمانی‌ها شنواتر و مطیع‌تر خواهد بود، این است معنای آنکه فرمود: «لعلکم تتقون».

عابد نیاز معبود را رفع نمی‌کند تا نیاز خودش حاصل آید
علامه(ره) در جلد ۲ تفسیر المیزان صفحه 8ذیل آیات 185- 183سوره بقره نوشته‌اند:
وثنی‌ها [بت‌پرست‌ها] به‌منظور تقرب و ارضای الهه خود و در هنگامی که جرمی مرتکب می‌شدند به‌منظور خاموش کردن فوران خشم خدایان روزه می‌گرفتند و همچنین وقتی حاجتی داشتند به‌منظور برآمدنش دست به این عبادت می‌زدند و این قسم روزه در حقیقت معامله و مبادله بوده، عابد با روزه گرفتن احتیاج معبود را برمی‌آورده تا معبود هم حاجت عابد را برآورد یا او رضایت این را به‌دست می‌آورده تا این هم رضایت او را حاصل کند... ولی در اسلام روزه معامله و مبادله نیست، برای اینکه خدای عزوجل بزرگ‌تر از آن است که در حقش فقر و احتیاج یا تاثر و اذیت تصور شود و سخن کوتاه آنکه خدای سبحان بری از هر نقص است، پس هر اثر خوبی که عبادت‌ها داشته باشد، حال هر عبادتی که باشد تنها عاید خود عبد می‌شود، نه خدای تعالی و تقدس، همچنان که اثر سوء گناهان نیز هر چه باشد به‌خود بندگان برمی‌گردد «ان احسنتم احسنتم لانفسکم و ان اساتم فلها» این معنایی است که قرآن کریم در تعلیماتش بدان اشاره می‌کند و آثار اطاعت‌ها و نافرمانی‌ها را به انسان بر‌می‌گرداند؛ انسانی که جز فقر و احتیاج چیزی ندارد و باز قرآن درباره‌اش می‌فرماید: «یا ایها الناس انتم الفقراء الی‌الله و‌الله هو الغنی».

مراقب زبان خود در ایام روزه‌داری باشید
در جلد ۱۴ تفسیر المیزان صفحه ۶۸ ذیل آیات 16- 40سوره مریم علامه طباطبایی(ره) می‌فرمایند: در کافی به سند خود از جراح مدائنی از امام‌صادق‌(علیه‌السلام) آورده که فرمودند: روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست؛ آنگاه فرمودند: مریم گفت «انی نذرت للرحمن صوما» و مقصودش از روزه، روزه سکوت بود و در نسخه دیگر حدیث فرمودند: مقصودش از روزه، سکوت بود، پس شما نیز هر وقت روزه می‌گیرید مواظب زبان خود باشید و چشم خویش بربندید و نزاع مکنید و به یکدیگر حسد مورزید.

بهترین عمل در‌ ماه رمضان
در کتاب «در محضر علامه طباطبایی(ره)» که به همت محمدحسین خرمشاد منتشر شده است، علامه(ره) در پاسخ به سؤال «چه عملی در‌ماه رمضان انجام دهیم که به حالمان مفید باشد و از این‌ماه نتیجه بگیریم؟» فرموده‌اند:
این‌ماه ماشاءالله پر از عمل است؛ اما آنچه برای سالک لازم است آن است که مراقبه در اعمال ـ عبادی یا غیرعبادی ـ هر کدام را به اقتضای خودش از دست ندهد؛ یعنی کاملاً مراعات کند که با روزه‌داری‌اش جوع و عطش روز قیامت را به یاد آورد و مواظبت کند تا تمام اعضا و جوارحش روزه‌دار باشند ـ چنانچه روایات در این زمینه وارد شده است؛ و با قرآن خواندنش، کلام الهی را درنظر داشته باشد و اینکه اوست که با وی سخن می‌گوید و سخن را از وی و از مصدر آن بشنود و از میان دعاها، دعاهای توحیدی ـ نظیر دعای سحر: «اللهم انی اسالک من بهاپک بابهاه...» و هکذا در امور دیگر، به اقتضای خودش مراقبه داشته باشد؛ که مراقبه کلید درهای خیر و رحمت است. اگر مراقبه نباشد، کارها ـ طاعات و عبادات ـ هیچ و بی‌نتیجه و بی‌فایده است. این آیه شریفه که خداوند می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا‌الله وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا‌الله إِنَّ‌الله خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای خدا را پیشه کنید و هر یک از شما دقت و تأمل کند که برای فردای [قیامت] خود چه عملی پیش فرستاده است؛ و تقوی خدا را پیشه کنید، چرا که خداوند به آنچه انجام می‌دهید، کاملاً آگاه است.» (سوره حشر آیه ۱۸) دستور به مراقبه و محاسبه است.