بحرانی بی‌رنگ بی‌بو و بی‌مزه

بیژن یاور، پژوهشگر مدیریت بحران

یکی از نیازهای اصلی بشر که حیاتش به آن بستگی دارد «آب» است که تامین آن چه به‌صورت مستقیم برای مصارف آب آشامیدنی و چه به‌صورت غیرمستقیم یعنی تامین آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و نمونه‌های مشابه دارای اهمیتی حیاتی، راهبردی و استراتژیک است. در آینده هم به تأکید دانشمندان بسیاری از جنگ‌ها و مناقشات بر سر تامین منابع آب خواهد بود و مباحثی ازجمله مناطق خشک و نیمه خشک، بیابانی و نیمه بیابانی، تغییرات اقلیمی (Climate Change)، آب مجازی (Virtual Water)، مناقشات آبی(Water Conflicts=WatCon) و نمونه‌های مشابه در چارچوب این حوزه مطرح شده است. این در حالی است که یکی از مشکلات اساسی و از دغدغه‌های اصلی مدیران و برنامه‌ریزان، به‌ویژه آینده‌پژوهان در دنیای امروز رسیدگی به این نیازهاست، حالا دانشمندان به‌دنبال تامین این نیازها بدون به خطر انداختن وضعیت نسل آینده است، مجموعه این شرایط تحت عنوان «توسعه پایدار» تعبیر می‌شود.
 همه اینها در شرایطی است که طی سال‌های اخیر به‌دلیل برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، نبود آبخوان و آبخیزداری، برنامه‌‌ریزی و مدیریت نامناسب منابع آب و نمونه‌های مشابه مشکلات عدیده‌ای در این حوزه به‌وجود آمده که ازجمله آن می‌توان به خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها مانند زاینده‌رود اشاره کرد که در ذهن مردم دارای جایگاه ویژه‌ای است و به تبع آن دغدغه‌های فراگیری را ایجاد کرد. 
خارج شدن منابع آبی کشور در قالب آب مجازی، فرونشست زمین در اطراف کلانشهرهای بزرگ در اثر استفاده بی‌رویه از چاه‌های نیمه عمیق و عمیق هم باعث خالی شدن ذخیره‌های سفره‌های زیرزمینی شده است. علاوه بر این، نبود فاصله زمانی مناسب برای پر شدن و تمدید این ذخایر و نمونه‌های مشابه هم نشانگر اهمیت موضوع و حوزه برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب است. شاید یکی از دلایل ادامه یافتن و استمرار چنین مشکلاتی، نبود یک سیستم یکپارچه مدیریت و فرماندهی واحد درخصوص برنامه‌ریزی ومدیریت آب باشد. 
برای درک بهتر جایگاه و اهمیت مبحث و حوزه آب، اشاره به برخی آمارهای مربوط به آب مجازی درباره مواد غذایی ضروری است. آب مجازی عبارت از مقدار و میزان آبی است که یک کالا یا فرآورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا بتواند به محصول نهایی تبدیل شود. جالب است بدانیم آب مجازی مورد نیاز برای تولید یک لیتر شیر حدودا هزار لیتر آب، یک کیلوگرم برنج حدودا 3هزار لیتر آب، یک کیلوگرم هندوانه حدودا 500لیتر آب و یک کیلوگرم گوشت گاو حدودا 13500لیتر آب است. حالا بسیاری از استان‌ها دارای مشکلات آبی‌اند که البته با یک برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی، قابل حل است.
 دنیای کنونی اهمیت حیاتی این ماده بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه یعنی حوزه آب به قدری مهم و در کانون توجهات دانشمندان، برنامه‌ریزان و مدیران رشته‌ها و حوزه‌های گوناگون قرار گرفته که مبحثی تحت عنوان مناقشات آبی (Water Confilcts) هم مطرح است. این گروه از دانشمندان معتقدند که بسیاری از جنگ‌ها و مناقشات در آینده بر سر تامین منابع آب خواهد بود از این‌رو پرداختن و تمرکز بر این موضوع یک امر حیاتی و ضروری به‌نظر می‌رسد.  به همین دلیل برای حل مسئله آب و تامین منابع آن برای نسل‌های آینده می‌توان وزارتخانه‌ای جدید را تاسیس کرد و آن را مسئول رسیدگی به این امر در کشور درنظر گرفت. البته این مورد به معنی تشکیل یک وزارتخانه از فاز صفر و از نقطه آغازین نیست بلکه به معنی تمرکز سازمان‌های مسئول و متولی امور آب کشور در یک وزارتخانه است، به‌گونه‌ای که مشکلات مختلف پیش آمده تجزیه و تحلیل شده و در اسرع وقت تحت مدیریتی واحد و دارای ساختاری یکپارچه راه‌حل‌هایی برای آن درنظر گرفته شود. برای رسیدن به یک راه‌حل مناسب می‌توان انواع مشکلات و مسائل برداشت شده در طول سال‌های مختلف و تاریخ شفاهی مربوط به حوزه آب را تحلیل کرده و پس از بررسی نوع سناریو و انتخاب روش ارزیابی ریسک‌های مورد نظر در قالب و در یک معادله ریسک محور قرار گرفته و درباره راه‌حل‌های آن و ضریب اطمینان راه‌حل‌های مورد نیاز تصمیم‌های لازم را به‌گونه‌ای گرفت تا با برنامه‌ریزی متناسب ومناسب، مدیریت یکپارچه به راه‌حل با بیشترین سودمندی منجر شود.
شکل‌گیری وزارتخانه‌ای تحت عنوان «وزارت برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب» یا«وزارت آب» می‌تواند محلی برای ایجاد کانون و سوق توجهات به سمت مکانی که متولی این امر باشد. این به معنی بزرگ‌تر شدن دولت یا ایجاد نهاد جدیدی نیست، بلکه به معنی تمرکز قسمت‌های مختلف متولی آب در قالب یک وزارتخانه است. نکته نهایی اینکه موضوع تامین آب یک مسئله جدی است و نباید تحت‌تأثیر روزمرگی‌ها و عادی انگاری‌ها قرار گرفته و به‌صورت دوره‌ای و بحرانی یادآوری شود.