رشد انفجاری ایران در نانوتکنولوژی

عمادالدین قاسمی‌پناه- روزنامه‌نگار

اثرگذاری فناوری نانو در همه سطوح زندگی بشر قابل مشاهده است. بسیاری از صنایع ازجمله پزشکی، خودروسازی، کشاورزی، پتروشیمی و نساجی در سراسر دنیا از مواهب این تکنولوژی بهره می‌برند. اما آنچه اهمیت دارد این است که کشور ما در این فناوری،  بسیار به‌موقع و سریع عمل کرد و توانست نام خود را در فهرست توسعه یافته‌ترین کشورهای دنیا قرار دهد. درحالی‌که ایران در سال 2001، یعنی حدود 20سال پیش، در رتبه 57توسعه نانوتکنولوژی قرار داشت، از 5سال پیش توانسته جایگاه خود را پس از آمریکا، چین و هند در رتبه چهارم دنیا تثبیت کند. سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در گفت‌وگو با همشهری به زنجیره توسعه علمی، تبدیل علم به فناوری، تبدیل فناوری به محصول و درنهایت تجاری‌سازی محصول و همچنین تربیت 40هزار نیروی متخصص اشاره می‌کند و از این توسعه با عنوان رشد انفجاری نام می‌برد. به‌گفته او این در حالی است که وارد آمدن چند شوک به این تکنولوژی، روند توسعه آن را از چند سال پیش با کندی روبه‌رو کرده است.

 ایران امروز در اکوسیستم نانوتکنولوژی دنیا در چه موقعیتی قرار گرفته است؟
کشور ما در حوزه نانو، برخلاف بعضی از فناوری‌های دیگر، بسیار به‌موقع عمل کرد. طبق گزارشی که سازمان ملل متحد سال گذشته منتشر کرد، ایران بعد از آمریکا و چین، سومین کشوری بود که سند راهبردی خود را در حوزه نانوتکنولوژی تنظیم و منتشر کرد. این در حالی بود که ژاپن و اروپا بعد از کشور ما وارد این حوزه شدند. همین اقدام سریع و به‌موقع و همچنین سرمایه‌گذاری مناسب روی منابع انسانی باعث شد که بتوانیم نتایج مثبت آن را در زنجیره این فناوری(توسعه علمی، تبدیل علم به فناوری، تبدیل فناوری به محصول، تجاری‌سازی محصول) مشاهده کنیم.

نیروی انسانی متخصص چه نقشی در این زنجیره داشت؟
 نیروی انسانی بسیاری در دانشگاه‌ها و رشته‌های نانو تکنولوژی در گرایش‌های مختلف تا امروز تربیت شده است. درحالی‌که در زمان ورود کشور به این حوزه، شاید 10نفر از استادان دانشگاه با این تکنولوژی آشنا بودند، اما اکنون حدود 40هزار نیروی متخصص در مقطع کارشناسی ارشد به بالا تربیت شده‌اند. همین موضوع باعث شده که از نظر توسعه علمی، ایران با یک رشد انفجاری از رتبه 57دنیا در سال 2001، به رتبه چهارم دنیا در 5سال پیش ارتقا یابد. به‌عبارت دیگر، ایران اکنون بعد از آمریکا، چین و هند که 3کشور پرجمعیت دنیا هستند، جایگاه خود را از 5سال پیش در این فناوری تثبیت کرده است و بالاتر از کشورهایی چون ژاپن، کره و کشورهای اروپایی قرار دارد.

 برخورداری از دانش برای توسعه کفایت می‌کند؟
ما فقط در مقطع علمی باقی نماندیم و علم را تبدیل به فناوری کردیم، به‌گونه‌ای که الان حدود 30درصد اختراعات معتبر بین‌المللی که از سوی ایران ثبت شده، در حوزه نانوتکنولوژی است. پس از آن، نوبت به رسوخ این فناوری در صنعت بود که بسیار تأثیرگذار است، چراکه به فناوری نانو به‌عنوان یک فناوری تحول‌ساز در دنیا نگاه می‌شود. این فناوری در همه سطوح زندگی بشر وارد می‌شود. شما هیچ صنعت یا محصولی را نمی‌توانید تصور کنید که نانوتکنولوژی در آن تأثیرگذاری نداشته باشد.

نانوتکنولوژی تاکنون در چه صنایعی به‌کار گرفته شده؟
از آنجا که این فناوری اثربـخـشی فراگـیری دارد، اکنون توانسته‌ایم نانـوتـکـنـولـوژی را در 15حوزه صنعتی به‌کار بگـیریـم. داروسازی، آرایـشی و بهـداشتی، ساختمان، هواپیمایی، ریلی، خودروسازی، نفت، پتروشیـمی، نساجی، کشاورزی، لوازم خانگی، آب و محیط‌زیست ازجمله صنایعی هستند که نانوتکنولوژی را به خدمت گرفته‌اند که باعث ارتقای کیفیت محصولات این صنایع و حتی رقابت‌پذیری صنعت ما در عرصه جهانی شده است. به‌عنوان مثال، اکنون 69تکنولوژی در خودروسازی داریم که تبدیل به محصول شده و حدود 20محصول مورد استفاده خودروسازان قرار گرفته است.

آماری از فروش محصولات نانو داریم؟
در حوزه نانوتکنولوژی بالغ بر 850محصول تأییدشده داریم که به‌صورت صنعتی تولید و به بازار عرضه می‌شود. حجم فروش این محصولات سال گذشته حدود 12هزار میلیارد تومان بوده است.
همچنین به 45کشور دنیا محصولات فناورانه صادر می‌کنیم. بنابراین از آنجا که در یک بازه 20ساله توانسته‌ایم از تربیت نیروی انسانی کار را آغاز کنیم و به مرحله صادرات برسیم، به معنی توسعه بسیار پرشتاب و موفق است. ما همچنین هدفگذاری کرده بودیم که برای 1404بتوانیم میزان صادرات محصولات نانوتکنولوژی را به هزار میلیارد دلار برسانیم، اما چند شوک باعث شد که حرکت ما کند شود.

این شوک‌ها چه بود؟
شوک اول این بود که در سال 98بودجه ستاد نانو را نصف کردند و بودجه ستاد از رقم 85میلیارد تومان به 5/42میلیارد تومان کاهش یافت. به این ترتیب شاهد بودیم درخت تنومندی که در حال ثمردهی بود، ناگهان با کندی رشد مواجه شد. همان 12هزار میلیاردی که از فروش محصولات نانو در بازار سال 99حاصل شد، مالیات ارزش افزوده‌ای معادل هزار میلیارد تومان به خزانه برگرداند. بنابراین باید توجه کرد که حوزه نانوتکنولوژی محلی برای سرمایه‌گذاری‌های بسیار سودآور برای دولت است.
علاوه بر این، تحریم‌ها هم به‌عنوان یک مانع باعث شد که روند توسعه نانوتکنولوژی با کندی مواجه شود. ما در سال 96حدود 56میلیون دلار صادرات داشتیم، اما با شدت گرفتن تحریم‌ها این روند کند شد. اگر تحریم‌ها نبود ما 8سال فرصت داشتیم و می‌توانستیم به هدفگذاری یک میلیارد دلاری در 1404برسیم، اما بازگشت تحریم‌ها و مشکل تبادل مالی شوک دوم را به این فناوری وارد کرد. شوک سوم هم کرونا بود که باعث شد بسیاری از نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار نشود. به همین علت ما نتوانستیم محصولات فناورانه خود را در معرض نگاه دنیا قرار دهیم. با این حال ناامید نیستیم و انشاءالله به هدفگذاری خود دست خواهیم یافت.