مظفرالدین‌شاه؛ منتقد سینما

 خسرو دهقان-منتقد و مدرس سینما

از عمر سینما 125سال می‌گذرد اما ما با 5سال تأخیر وارد سینمای جهان شدیم. یعنی 1279خورشیدی سینما در بلوار کاپوسینه و پاریس پا گرفت. این رقم تقریبا یکصد و بیست و اندی سال می‌شود. بنابراین اجازه دهید نقدی را درباره تاریخ سینمای ایران بکاویم و سپس نقد بعدی را اختصاص می‌دهیم به سینمای جهان. ریشه‌های تاریخی سینما و ورود آن به ایران موضوعی جداگانه است که توسط مظفرالدین‌شاه و میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی انجام می‌گیرد. بحث درباره این موضوع داستان‌هایی می‌طلبد که خارج از چارچوب موضوع ماست. اما موضوع اصلی نقد فیلم است که ابتدا به‌طور شفاهی وارد عرصه شد.
 ازپچ‌پچه، حرف‌های اهالی دربار و توصیه کردن: آن را دیدی، آن آرتیست چگونه پرید و آن فیلم چه ریختی بود یا آن فیلم را دیدم... نقد فیلم با این توصیفات ساده در دربار آغاز شد. ما امروز نام همین اقدام و سخن گفتم را هم نقد فیلم می‌گذاریم.
حرف زدن، تعریف کردن و شرح قصه را دادن رونق می‌گیرد و اتفاقاً پیشرفت هم می‌کند. سینما به‌تدریج  قدری از دربار خارج  و وارد زندگی مردم کوچه و بازار می‌شود و نقش مهم دیگری ایفا  می‌کند. جارچی‌ها داخل شهر راه می‌افتند و برای فیلم و هنرپیشگان تبلیغ می‌کنند. اینها قدری زمینه‌های ابتدایی نقد فیلم را به‌طور جدی شکل می‌دهد. در واقع این اقدام به یک معنی، معرفی فیلم است. اگر بخواهیم نیک بنگریم، نخستین نقش نقد فیلم، معرفی آن است که جارچی‌ها نقش مهمی را در این زمینه و دور و اطراف شهر و پاگرد سینماها بازی می‌کردند. کسان دیگری که نقش نقد فیلم را به‌طور شفاهی از دیرباز آغاز کردند، دیلماج‌ها یا همان مترجمان همزمان بودند. چون فیلم‌ها صامت بود کنارش موسیقی هم نواخته می‌شد. در آن روزگاران شخصی به نام دیلماج وجود داشت که آنچه روی پرده سینماها رخ می‌داد حتی با قدری غلو و دروغ و تهییج و گرم کردن موضوع به سمع و نظر تماشاچیان داخل سینما می‌رساند. اینها یک جورهایی توضیح و معرفی و پایه نقد فیلم شد. نخستین کسانی که وارد نقد فیلم می‌شدند،  پاورقی‌نویس  بودند. پاورقی‌نویسی در آن روزگار محبوب بود. کسانی که برای نخستین بار وارد نقد فیلم می‌شدند، همین پاورقی نویسان بودند که به معرفی فیلم می‌پرداختند و هیچ ارتباطی با نقد ساختار فیلم، یعنی با آنچه امروز شاهدیم ندارد. بنابراین کسانی که اهل نوشته و نوشتار بودند شروع به فراهم کردن توضیح، معرفی، تذکر و توجه به فیلم کردند. در 1309نخستین نشریه سینمایی راه می‌افتد.
نخستین و مهم‌ترین منتقد رسمی که آرشیوها وجود دارد، در «کمان رنگین سینما» چاپ شد. طغرل افشار نویسنده این نقد بود. افشار نخستین منتقد اصلی سینماست. متأسفانه عمر طولانی نمی‌کند اما همان کتابی که منتشر کرد، پایه‌گذار نقدهای دهه 20بود. جلوتر می‌آییم و و به دهه 30می‌رسیم که منتقدان دیگری با انرژی و انگیزه مضاعف کارشان را شروع می‌کنند. در همین دوره «ستاره سینما» راه می‌افتد، «فیلم و هنر» و «تماشا» چاپ می‌شود تا می‌رسیم به این سال‌ها که در مجله فیلم و فیلم امروز و سینما 24و نشریات مختلف چاپ می‌شوند و کمتر نشریه‌ای است که صفحات سینمایی نداشته باشد. در حوزه نقد فیلم ما ادعای خاصی از خودمان نداریم. بلکه دو نگاه وجود دارد. کسانی زبان فرانسه می‌دانند و فوت و فن کار را از زبان فرانسه می‌آموزند و کسانی که انگلیسی بلدند و نظراتشان را از مجله‌های انگلیسی استخراج می‌کنند. بنابراین این دو جریان، به شکل غالب، جریان کسانی است که با زبان انگلیسی آشنایند. کسانی مانند پرویز دوایی، پرویز نوری، رضا سهرابی، امید و محمد شهرزاد و... که فهرست طومار مانندی می‌توان از آنها تهیه کرد. مهم‌ترین نظریه‌ای   از سینمای ایران که جا افتاده، شکل گرفته و تا همین لحظه هم از چنبره‌اش خلاص نشده‌ایم، تئوری فیلم است. یعنی تحلیل فیلم است که براساس نگره مولف بیان می‌شود. یعنی کارگردان   خالق فیلم است و اوست که همه عناصر فیلم از او نشأت می‌گیرد. اما آنچه جریان غالب است و به‌عنوان تئوری از دهه 30و عمدتاً دهه 40و 50و بعضا پس از انقلاب نضج می‌گیرد و رشد می‌کند، تئوری فیلم است.
آقای اصغر یوسفی نژاد کتابی دارد به نام «کتابشناسی سینما» که تا 1394را آماده کرده و از 1394هم ان شاالله فیش‌های تحقیقاتش را جمع‌آوری می‌کند و جلد دوم این اثر هم به‌زودی درخواهد آمد. تا 1394، 2هزار و780عنوان مدخل راجع به سینما، شخصیت پردازی، نقد و تحلیل فیلم و هرگونه مسائل آکادمیک و فنی داریم. این کتاب کاملاً بخش نوشتاری را پوشش می‌دهد. کتاب به گمانم کتاب مرجعی است که تأثیرپذیری هم دارد. از 1394تا به امروز، بیش از 4هزار مدخل را هم درنوردیده است. در این کتاب با تقسیم بندی‌های چندگانه تاریخ سینما  راجع به شخصیت‌ها، نقد و تحلیل فیلم و همه عناصر وجود دارد. آقای حسین گیتی هم کتابی دارد با عنوان «مطبوعات سینمای ایران از آغاز تا امروز» که چند سال پیش منتشر شد. ایشان هم مطبوعات سینمایی را پوشش داده که ما چه میزان مطبوعات سینمایی داشته‌ایم. گیتی در این کتاب سال به سال همه را رده‌بندی کرده که می‌توان به‌طور دقیق آنها را بررسی کرد. یک کتاب دیگر هم هست که درباره سیر نقد فیلم در ایران است که غلام حیدری در دهه 60 این کتاب را نوشته است. این کتاب متأسفانه هنوز چاپ جدید به‌خود ندیده است و در یک کلام به روز نیست اما تا دهه 60، همه جریان‌های نقد نویسی را پوشش می‌دهد.  در این کتاب به همه نام‌ها اشاره شده است. این تنها کتابی است که مختص نقدنویسی در سینمای ایران است.