اقتصادی در کار نیست

فهیمه پناه‌آذر- روزنامه‌نگار

تئاتر فجر وارد 40سالگی‌اش می‌شود؛ جشنواره‌ای که حالا ویترین و به‌زعم برخی پیشانی تئاتر ایران به‌حساب می‌آید و در این سال‌ها توانسته ظرفیت‌هایی را ایجاد کند، اما این ظرفیت در رشد اقتصادی تئاتر هم مؤثر بوده؟ شاید سخت بتوان به این سؤال پاسخ داد؛ چراکه برخی اذعان می‌کنند همیشه خود جشنواره در برگزاری‌اش دچار مشکلات مالی بوده؛ پس چطور می‌تواند تأثیری بر اقتصاد داشته باشد؟ این دو موضوع تا حدودی از هم جداست، اما با توجه به خروجی هر دوره از جشنواره، به‌نظر می‌رسد این فستیوال بیشتر از آنکه سود اقتصادی از طریق بلیت‌فروشی و فعالیت حرفه‌ای در بازار تئاتر و... برای هنر نمایش داشته باشد، محلی است که گروه‌های نمایشی بتوانند تولیدات خود را در آن عرضه کنند. با این حال، بسیاری معتقدند که جشنواره تئاتر فجر در ضعیف‌ترین شکل خود زاینده است و اگر برنامه‌ریزی منسجمی برای آن داشته باشیم و بتوانیم به برخی سؤالات شکل‌گیری جشنواره و راهبردش پاسخ دهیم، این جشنواره جنبه اقتصادی هم خواهد داشت.

جشنواره محرک در برهه تأسیس و تکوین
سعید اسدی، پژوهشگر تئاتر که دبیری 2دوره از جشنواره تئاتر فجر را برعهده داشت، درباره تأثیر جشنواره‌های تئاتری ازجمله فجر در اقتصاد تئاتر و اینکه اصولا جشنواره‌ها می‌توانند محرکی در رشد و اعتلای تئاتر باشند، به همشهری می‌گوید: «در دوره‌های مختلف، تئاتر به اشکال متفاوتی خود را تجربه می‌کند؛ یک دوره با آغاز تاسیس تئاتر روبه‌رو بودیم و برگزاری جشنواره‌ تئاتر فجر روی تئاتر تأثیر می‌گذاشت. این تأثیر در تئاتر بعد از پیروزی انقلاب دیده می‌شد. می‌توان گفت که جشنواره تئاتر فجر بعد از پیروزی انقلاب جنبه محرکی برای تولید تئاتر کشور بود. در دوره تکوین هم که شکل جدیدی در عرضه تولید می‌شود؛ جشنواره تئاتر فجر باز هم توانست به‌عنوان یک محرک در شکل اجرای عمومی نمایش‌ها تأثیرش را بگذارد.»

تولید تئاتر یک فرصت اقتصادی
این استاد دانشگاه و پژوهشگر اضافه می‌کند: «اما در دوره کنونی با مجموعه‌ای از مولفه‌ها مانند فارغ‌التحصیلان تئاتر، افزایش تعداد تولیدات تئاتر، بیشتر شدن سالن‌های نمایشی و در نهایت رشد کمی که تئاتر پیدا کرده، ماهیت جشنواره تئاتر فجر متفاوت شده است. ارتباط با تئاتر به شکل مستقیم و غیرمستقیم جشنواره فجر همچنان برای بخشی از تولیدکنندگان امکان ترغیبی ایجاد می‌کند؛ به‌خصوص کسانی که خارج از مرکز (پایتخت) به تولید و اجرای نمایش می‌پردازند یا این گروه‌های نمایشی جوان که جشنواره می‌تواند برایشان یک محرک جدید باشد. تولید تئاتر برای این گروه‌ها در جشنواره هم می‌تواند یک فرصت اقتصادی ایجاد کند.»
اسدی همچنین به فرایند بازار تئاتر اشاره می‌کند: «بحث بازار تئاتر است که زمانی در جشنواره رویکرد تقریبا تأثیرگذاری را ایجاد می‌کرد. بازار تئاتر تلاش‌هایی در زمینه اقتصاد کرده و محرک‌هایی را هم ایجاد کرده است، اما باز هم نتوانست موفقیت چندانی را به دلایل مختلف داشته باشد.»

نفس جشنواره زاینده است

به عقیده این استاد دانشگاه هم‌اکنون جشنواره تئاتر فجر چندوجهی شده است و به شکل حداقلی توانسته 3حوزه که مرتبط با آن است را اقناع کند. یک وجه جشنواره دولتی بودن آن است که حاکمیت پیگیر این جشنواره بوده و این فستیوال تلاش در این اقناع دارد. وجه دیگر گروه‌های هنرمند تئاتری است؛ اینکه جشنواره بتواند به اقناع این هنرمندان بپردازد؛ در امر حمایت، تولید و اجرای نمایش و سومین وجه عموم مردم و مخاطبان تئاتر هستند. با همه کم و کاستی‌ها و مسائلی که وجود دارد به‌نظرم نفس جشنواره تئاتر فجر در ضعیف‌ترین حالت خود زاینده است؛ به شرط آنکه بتواند چالش درون‌گفتمانی را حل کند.

محلی برای تماشای تئاتر کشور

ابراهیم گله‌دارزاده، مدیر مجموعه تئاترشهر و از هنرمندان تئاتر است. وی تنها وجه اقتصادی جشنواره و تأثیری که روی اقتصاد تئاتر می‌گذارد را مدنظر قرار نمی‌دهد. گله‌دارزاده به تأثیرات دیگر جشنواره هم اشاره می‌کند که یکی از آنها تعامل و تبادل‌نظر گروه‌های نمایشی است که در این جشنواره حضور دارند. وی به همشهری می‌گوید: «در سال‌های گذشته نمایش‌هایی در بخش مرور آثار حضور داشتند و نمایش‌هایی در بخش تئاتر شهرستان حاضر می‌شدند، جشنواره، محلی برای دیده شدن آنها بود. همچنین در طول یک سال مگر مخاطب چند نمایش تماشا می‌کند یا تا چه اندازه می‌تواند آثار دیگر شهرها را ببیند، اما جشنواره این فرصت را به مخاطبان می‌دهد.» وی همچنین اضافه می‌کند: «شاید جشنواره به لحاظ فروش تأثیر آنچنانی بر اقتصاد تئاتر نداشته باشد، اما از همین جشنواره بسیاری از هنرمندان چه نویسنده و چه کارگردان معرفی و کارهایشان دیده شد و توانستند در بخش‌های مختلف تئاتری یک برند باشند. معتقدم که جشنواره برای معرفی توانسته جریان‌سازی‌ خوبی داشته باشد.» البته این هنرمند به موضوع دیگری نیز اشاره می‌کند و آن حمایت‌های اقتصادی است که در جشنواره از گروه‌های مختلف تئاتری می‌شود؛ کمک‌هزینه‌هایی که تا اندازه‌ای می‌تواند بر تولید تئاتر کشور تأثیرگذار باشد.