سفر رئیس‌جمهور به روسیه چالش‌های منطقه را برطرف می‌کند

حمیدرضا بوجاریان - خبرنگار

مدیرعامل انجمن دوستی ایران- روسیه معتقد است با رویکردهای فرهنگی می‌توان چالش‌ها و اشکالات سیاسی، تاریخی و اجتماعی را برطرف و پل‌های دوستی میان ملت‌ها ایجاد کرد. امیر محمودزاده، بر این باور است که روابط گذشته پرفراز و نشیب تاریخی و سیاسی میان دو کشور را باید پشت سر گذاشت و به افق‌های آینده؛ جایی که تهران و مسکو می‌توانند در منطقه بازیگر اصلی معادلات سیاسی باشند چشم دوخت. رویکردی که در نگاه مدیران انجمن دوستی ایران و روسیه پیگیر آن هستند مبتنی برتفاهم و تعامل است و از این‌رو، تربیت 1500دانشجوی زبان روسی برای جبران خلأ ناآشنایی با فرهنگ و زبان روسیه برای افزایش قدرت تعامل میان دو ملت در دستور کار این انجمن قرار دارد. از محمود‌زاده در محل این انجمن درباره روسیه و سفر آتی رئیس‌جمهور به این کشور پرسیده‌ایم.

درباره انجمن دوستی ایران و روسیه صحبت کنید و اینکه این انجمن چه موضوعاتی را پیگیری می‌کند؟
نزدیک 2سال قبل شکل و ایده ایجاد انجمن دوستی ایران و روسیه قوت گرفت و با مجوز وزارت کشور این انجمن در اردیبهشت سال99 فعالیت خود را آغاز کرد. انجمن‌های دوستی میان کشورها بازوان دیپلماسی عمومی بین دولت‌ها هستند که با رایزنی‌ها و تسهیل‌گری‌های خود، اقداماتی را انجام می‌دهند تا روند ارتباط میان دولت‌ها مسیر بهتری را طی کند. نگاه این انجمن‌ مدل مردم با مردم است و تلاش می‌کند با استفاده از توان مردم و ظرفیت‌های مردمی پل‌های گفت‌وگو با مردم دیگر کشورها ایجاد کند. این انجمن‌ها غیردولتی هستند و به شکل هدفمند، اقدامات خود را در راستای بهبود روابط فرهنگی با کشورهای هدف به سرانجام می‌رسانند.

یعنی دقیقاً چه مواردی را هدفگذاری کردید؟
ما در راستای دیپلماسی عمومی، نیاز به همزبانی و هم‌فرهنگی بیشتری با این کشور داریم. ما نیاز داریم که دانشجویان، استادان، فرهنگ دوستانمان که می‌توانند با این کشور ارتباط برقرار کنند را شکل بدهیم. ما در حوزه فرهنگی این موضوع را ایجاد کردیم. تدوین اطلس فرهنگی روسیه جزو کارهای اساسی‌ای بود که انجام شد. تدوین سند گردشگری دریای خزر، طراحی راهکارهای عملیاتی شدن کریدور شمال - جنوب از اقداماتی است که در این راستا انجام شده است. 500عضو ثابت در انجمن داریم که محتوای مورد نیاز برای مردم روسیه و ایران تهیه می‌کنند و در اختیار مردم قرار می‌دهند.

قرار است رئیس‌جمهور در سفری کم‌سابقه به روسیه سفر کند. آیا طرحی به دولت برای تدوین بسته نهایی سفر ارائه کرده‌اید؟ 
انجمن اعتقاد دارد که سفر رئیس دولت سیزدهم به روسیه؛ سفری سرنوشت‌ساز، تاریخ‌ساز و استراتژیک است و می‌تواند در آینده منطقه و دو کشور اثرات عمیقی برجای بگذارد. پوتین نیز این دیدار را در ‌ماه ژانویه برنامه‌ریزی کرده چرا که اهمیت اتفاقاتی که در این منطقه شکل گرفته سرعت بالایی پیدا کرده است. با توجه به این شرایط، از یکی دو‌ماه قبل که زمزمه‌های سفر رئیس‌جمهور به روسیه شنیده شد، طرح‌ها و برنامه‌هایی را در قالب نامه‌های جداگانه هم برای رئیس دولت و هم برای وزارتخانه‌ها ‌و سازمان‌های مرتبط به‌عنوان بازوی فرهنگی دیپلماسی عمومی ارائه کردیم. این طرح‌ها در حوزه‌های فرهنگی بود و اعلام کردیم این آمادگی را داریم که در کنار دولت در این سفر به مسئولان کمک کنیم.

آیا از این طرح‌ها در تدوین طرح‌های پیشنهادی برای امضای توافق و تفاهم با روسیه استفاده شده است؟
متاسفانه ما هیچ اطلاعی از جزئیات طرح‌ها و بسته‌های تدوین شده برای سفر رئیس‌جمهور به روسیه نداریم چرا که از سوی دولت چیزی برای مطالعه مفاد و جزئیات آن در اختیار ما قرار نگرفته است. اما چیزی که روس‌ها می‌گویند این است که می‌خواهند سند فرهنگی قدیمی خود را که با ایران امضا کرده‌اند، احیا کنند. روس‌ها دوست دارند در ایران خانه فرهنگ و حوزه فرهنگی داشته باشند. اکنون سال‌هاست روسیه به دانشجویان ایران برای تحصیل رایگان در این کشور بورس تحصیلی می‌دهد و به این دلیل سفارت روسیه در ایران بخش فرهنگی دارد. ما معتقدیم هنوز فرصت برای ارائه برنامه‌های فرهنگی دولت در این سفر برای بررسی کارشناسان و متخصصان این حوزه وجود دارد. اگر قرار است متنی در بخش فرهنگی امضا و به آن عمل شود، باید این بخش‌ها در اختیار انجمن‌ها و متخصصان حوزه روسیه در بخش‌های غیردولتی قرار بگیرد و دولت از توان انجمن‌ها برای بهبود مفاد سند تدوین شده استفاده کند.

چه ضرورتی برای این کار وجود دارد، دولت خود متخصصانی دارد که تجربه بالای کاری دارند. چرا باید دولت خودش را با انجمن‌‌ها وارد چالش کند؟ 
بله این درست است که دولت‌ خود متخصصانی در این حوزه دارد که حتماً کارشناس و متبحر هستند اما، در تدوین سندها همواره نگاه دولتی و نه نگاه مردمی حاکم است. به این دلیل، اغلب سندها با رویکردهای دولتی تدوین و تبیین می‌شوند و کارکردی که از آنها انتظار می‌رود را محقق نمی‌کنند. ما معتقدیم تا زمانی که در تدوین اسنادی مانند سند روابط ایران - روسیه نگاه مردمی جاری نباشد، نمی‌توان چنین اسناد و طرح‌هایی را عملیاتی کرد. اگر سندی فاقد نگاه مردمی باشد، عملیاتی نخواهد بود و کارکرد آن صرفاً کتابخانه‌ای می‌شود. بر این باور هستیم سندی را می‌توان اجرا کرد که مردم آن را قبول داشته باشند و آن را بپذیرند. امیدواریم در فرصت باقی‌مانده این امکان فراهم شود تا با مطالعه مفاد بخش فرهنگی سند 25ساله ایران - روسیه، زمینه را برای تقویت وجهه مردمی آن را فراهم کنیم.

 اما در داخل رفتارها و اقداماتی انجام می‌شود که گویی روس‌ها با ایران دشمنی دارند.
مشکل ما با روسیه چهارگانه توهم، جهل، رانت و تضاد منافع است. تا وقتی این چهارگانه میان مردم و دولتمردان ما برطرف نشود نباید انتظار داشت برخی مشکلاتی که اکنون در رابطه با روسیه داریم برطرف شود. برخی از تصمیم‌گیران ما نگاه خاصی به روسیه دارند و رفتارهای متضادی که از سوی آنان در مقابل روسیه می‌بینیم ناشی از همین نوع نگاه است. موضوعی که در این میان قابل بررسی است این است که هر بار جمهوری اسلامی ایران در آستانه یک موفقیت و نزدیکی استراتژیک با روسیه قرار می‌گیرد، برخی تلاش می‌کنند با اقداماتی این روابط را تخریب کنند. اگر امروز در رسانه‌ها می‌بینید و می‌خوانید که روسیه فلفل دلمه ما را برگشت می‌زند، این یک عقبه دارد. روسیه ۶‌ماه پیش نامه و سیگنالی در رابطه با این محصول کشاورزی به ایران داد و خواستار اصلاح موضوع شد. باید دید چه‌کسی یا کسانی این نامه را نادیده گرفتند و آن را در کشوی میز خود گذاشتند. چنین رفتاری سبب شد ما به وضعیتی برسیم که یکی از محصولات صادراتی ما به روسیه دچار مشکل شود.

 آیا با فرستادن هیأت این مسئله را می‌توانیم حل کنیم یا با دیپلماسی فرهنگی؟ 
هیأت فرستادیم اما، اتفاقی نیفتاد. ما برای حل و فصل این مشکل ازطرف انجمن دوستی ایران و روسیه، 14 نامه به مقامات کشور در یک‌ماه داده‌ایم تا نقش خود را برای رفع موضوع ایفا کنیم و به نتایج خوبی هم رسیدیم.

شما می‌گویید طرح‌های فرهنگی خود را به دولت برای سفر آتی رئیس‌جمهور داده‌اید اما از سرنوشت این طرح‌ها خبرندارید. چگونه انتظار دارید که انجمن ایران و روسیه بتواند اثرگذاری در حوزه‌های دیگر داشته باشد؟
ببینید، وظیفه ما تکرار است. ما وظیفه داریم افراد را نسبت به اهمیت روسیه و اهمیت سینرژی(هم‌افزایی) بین ایران و روسیه هوشیار کنیم. خیلی از دوستان و همکاران ما می‌دانند اگر این هم‌افزایی ایجاد شود، بسیاری از مشکلات حال حاضر ما درحوزه اقتصادی و اجتماعی برطرف می‌شود. همان اندازه که ما به کشت فراسرزمینی در روسیه و قزاقستان فکرمی‌کنیم؛ به اشتغال فراسرزمینی در روسیه و قزاقستان هم باید فکر کنیم. وقتی از سفر رئیس‌جمهور به روسیه صحبت می‌کنیم باید نگاه ما فرهنگی باشد. در این سفر باید از دریچه فرهنگی با طرف روسی مذاکره و صحبت کرد تا به موفقیت برسیم. دلیل اینکه چرا ما با روسیه تاکنون مذاکرات موفق یا خیلی موفقی نداشته‌ایم این است که همزبانی و هم فرهنگی بین ما و آنها کم بوده است. ما برای توسعه روابط با روسیه نیازمند سندی هستیم که راهبردی و مبتنی برچشم‌اندازی طولانی باشد و افق‌های آینده دو کشور را ببیند تا دستخوش تحولات پی‌درپی نشود.

آیا سندی در انجمن برای تحقق هدفی که دنبال می‌کنید تدوین شده است؟ 
مهم‌ترین فعالیت ما تبیین سند آینده‌پژوهی روابط ایران و روسیه در افق 2050است. در این سند پیش‌بینی شده هرجایی که قرار است اتفاق اقتصادی یا توسعه‌ای رخ دهد باید مباحث فرهنگی در آن دیده شده باشد. در این سند، تأکید شده است که باید گفت‌وگوی فرهنگی مردم با مردم شکل گرفته باشد تا بتوانیم از این ظرفیت استفاده کنیم. برای سند راهبردی روابط ایران و روسیه برنامه‌های خود را به دولت ارائه کرده‌ایم.

برای ترسیم این سند در نامه‌هایی که به دولت داده‌اید، چه برنامه‌هایی را پیشنهاد کرده‌اید؟
یکی از مهم‌ترین دلایل انجام سفر رئیس‌جمهور به روسیه ، برجام است. الان ابرقدرت‌های فرامنطقه‌ای به این نتیجه رسیده‌اند که باید با ایران مذاکره کنند و این مذاکرات با کمک چین و روسیه در حال انجام است. ایران قدرت بزرگ منطقه‌ای و جهانی در چهارراهی استراتژیک قرار دارد که این شرایط سبب شده است و هرکس که می‌خواهد معاملاتی در حوزه ترانزیتی، سواپ نفتی، گردشگری و مانند آن در منطقه انجام دهد ناچار باشد با ایران مذاکره کند. از این رو، ما در نامه‌ای به رئیس‌جمهور، 4محور اساسی را مورد اشاره قرار داده‌ایم و خواستار آن شده‌ایم که دولت به آن در دیدار با رئیس‌جمهور روسیه توجه کند. در نخستین موضوع تأکید کرده‌ایم که سوئیفت ما باید روبل محور باشد و نیازمند تأسیس بانک مشترک ایران - روسیه هستیم تا از زیربار تحریم‌های دلاری خارج شویم. موضوع دوم، توسعه گردشگری دریایی در دریای خزر است که از این ظرفیت مغفول بوده‌ایم. نکته بعدی این است که باید به اقتصاد مرز توجه کنیم و از بازار مرزی 15کشور همسایه خود استفاده کنیم. نکته آخر نیز کریدور شمال- جنوب است که همه اتفاقات در آینده حول و حوش همین کریدور خواهد افتاد.

شما معتقدید روس‌ها به ایران نیاز جدی دارند. این نیاز از کجا سرچشمه می‌گیرد؟
آینده، آینده کریدورها و ترانزیت‌هاست و ایران در چهارراه کریدورهای ترانزیتی منطقه قرار گرفته است. روسیه به ایران نیاز دارد تا بتواند از ظرفیت هند و بعد از آن چین استفاده کند. وسیله استفاده از این ظرفیت، بندرچابهار است. اهمیت بندر چابهار به حدی است که با نگاه به ماموریت‌های 12گانه سند سیاست خارجی روسیه در سال2023، دربند 7آن جهت پیشرفت هند از سمت چابهار است. بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی و استراتژیک برای ماست که روس‌ها به آن نیاز دارند. امروز کریدور چابهار- رشت- انزلی- آستارا و مسکو یک کریدور مهم در دنیا محسوب می‌شود. روسیه سازمانی به نام سازمان کریدورها دارد اما ما در ایران چنین سازمانی  نداریم. گرچه در وزارت راه و شهرسازی بخشی برای این حوزه وجود دارد اما دارای انسجام کافی مانند روس‌ها نیست. این یکی از خلأهایی است که در کشور داریم. ما باور داریم که اتفاقات مهمی در کریدور شمال - جنوب رخ خواهد داد. ایران در قالب این کریدور قادر خواهد بود کارخانه‌های بزرگ دنیا را به بازارهای بزرگ چین و هند وصل کند. حق ترانزیت انتقال کالا در قالب این کریدور برای ایران می‌تواند درآمد قابل توجهی را ایجاد کند. با وجود این، در سال‌های گذشته نه ما چابهار را خوب شناخته‌ایم و از ظرفیت‌های آن استفاده کرده‌ایم و نه مردم از ما این را خواسته‌اند. ما از بندر چابهار غفلت کرده‌ایم. این در حالی است که رهبری از چند سال قبل از سواحل مکران به‌عنوان بهشت گمشده یاد کردند. اساساً می‌توان با ظرفیت‌های سواحل مکران چند ایران را اداره کرد به این شرط که به اقتصاد دریا فکر کنیم که برای تحقق آن نیازمند تمدن‌سازی دریایی هستیم. ما در مکران از 2هزار کیلومتر مرز دریایی و اقتصاد دریا کاملاً غافل هستیم و باید این غفلت تاریخی را پایان داد.

چرا این کریدور برای روس‌ها اهمیت دارد؟
کریدور شمال - جنوب کریدوری است که قرار است از حوزه اقیانوس هند به حوزه شمال غربی اروپا از طریق بندر سن‌پترزبورگ روسیه کالا مبادله ‌شود. برای هر کریدور 3لایه زیرساختی، نحوه ترانزیت، بانک و بیمه و امنیت دارای اهمیت است. در این دو لایه، ساختار را دولت تأمین می‌کند. در جریان سوم که باید حمل‌کننده کالا باشد، بخش خصوصی فعال است. اگر جاده‌ها خوب نباشد، انبارها مشکل داشته باشد، پمپ بنزین‌ها مشکل داشته باشد بخش خصوصی پای کار در این مسیر نمی‌آید. وقتی کریدور شمال - جنوب تعریف شد، قرار بود سالی 20میلیون تن کالا جا‌به‌جا می‌شود. از این رو، این کریدور برای روس‌ها دارای اهمیت زیادی است و روی آن حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.

به هر حال به‌نظر نمی‌رسد افکار عمومی داخل یا دست‌کم بخشی از آن نگاه مثبتی به روسیه و سیاست‌های این کشور مقابل ایران داشته باشند.
محتواهایی در فضای رسانه‌ای خصوصاً، فضای مجازی وجود دارد این محتواها دربرگیرنده واقعیت روابط ایران و روسیه نیست. این‌ تفکرات و محتواها از سوی افرادی تولید و بیان می‌شوند که تحصیل‌کرده غرب هستند یا نگاه به غرب دارند. روسیه رفیق استراتژیک ماست و در بسیاری از حوزه‌ها مانند انرژی، رقیب روسیه هستیم؛ اما، روسیه در سال‌های اخیر رفیق ما بوده است و هر جا که نیاز بوده این روسیه بوده که از ایران حمایت کرده است. در برخی موارد چون اخبار یا اتفاقات یک طرفه دربرخی کانال‌ها قرار می‌گیرد برخی می‌خواهند این سفر را کمرنگ کنند چون می‌دانند این سفر تاریخی بسیاری از مشکلات ما با روسیه، منطقه و دنیا را برطرف می‌کند. روسیه از تفاهم ما با دنیا سود می‌کنند. کار ما آینده‌پژوهی است و بر این اساس، روس‌ها می‌دانند که تفاهم ما با دنیا به نفع آنان است و به این دلیل از توافق برجام حمایت و پشتیبانی می‌کنند. به این موضوع هم باید توجه کرد که اگر مردم نگاه منفی به روس‌ها دارند دلیلش این است که ما برای اصلاح این نگاه باید کار می‌کردیم و فرهنگسازی می‌کردیم. اگر در دوره‌ای چیزی از دست داده‌ایم یا دور میز مذاکره‌ای ضعف داشته‌ایم این از ضعف ما بوده است و نباید آنها را مقصر دانست.

نظام نسبت به روسیه نگاه مثبتی دارد. ایران از نزدیکی با روسیه در ابعادی غیر از آنچه تاکنون برشمرده‌اید چه منافعی کسب می‌کند؟
اکثر چالش‌های موجود با همکاری مشترک ایران و روسیه برطرف می‌شود. اگر رهبر معظم انقلاب بر آموزش زبان روسی نظر مثبت دارند و اگر اعلام می‌کنیم 600میلیون نفر روسی حرف می‌‌زنند این آموزش‌ها می‌تواند همدلی و هم فرهنگی ایجاد کند. اگر می‌گوییم روادید میان دوکشور حذف شود، دلیلش این است که سبب توسعه گردشگری می‌شود. ما می‌گوییم بیایید و غرب را رها کنید. چرا ما از روسیه غافل هستیم. دلیلش این است که ما نگاه متمایل به غرب داریم. باید این را بدانیم که روسیه به تنهایی یک ابرقدرت بدون نیاز به سایرین است. الان همین دعواهای چند روز اخیر در قزاقستان را می‌بینیم و در همه اینها روسیه در کنترل و مدیریت صلح نقش دارد. ما باید نگاهمان را به روسیه تغییر دهیم. اگر به این باور برسیم که تکلیف برجام را تهران و مسکو و نه دیگران باید تعیین کنند آن زمان می‌توانیم به اهدافی بلند‌تر در افق روابط میان دو کشور فکر کنیم.

نکته
دنبال گسست پیوندها نباشیم 
ما وظیفه‌مان ایجاد دوستی و شکل دادن پل‌های دوستی نامحسوس است که سیاستمداران نمی‌توانند آن را ایجاد کنند. ما لابی می‌کنیم تا ارتباطات شبکه‌ای برای حل مشکلاتی که با یک مذاکره، لبخند، هدیه، شعر و مانند این قابل حل و فصل است را برطرف کنیم. روس‌ها دیر اعتماد می‌کنند و مرتب طرف مقابل خود را آزمایش می‌کنند. منفعت ما الان دوستی است چون منافع ما تعیین می‌کند که باید چه رویکردهای سیاسی داشته باشیم. قرار نیست چون 200سال قبل اتفاقی افتاده است برمبنای اتفاق آن زمان تصمیم‌گیری کنیم. دولت باید از قدرت چانه‌زنی و لابی‌گری انجمن دوستی ایران - روسیه استفاده کرده و تلاش کند که از ظرفیت نیروی انسانی انجمن به نفع منافع ملی استفاده کند. ما متأسفانه نیروی انسانی در حوزه روسیه‌شناسی کم داریم. باید عیب‌های خودمان را بگوییم. نکته مهم این است که ما باید دنبال پیوند فرهنگی باشیم و نه دنبال گسست این پیوندها. ما شناخت کمی نسبت به روسیه داریم و باید این شناخت‌ها را افزایش دهیم. ما برای حل شکاف‌هایی که در پل دوستی میان ایران و روسیه داریم و برای غلبه بر مشکلات موجود نیازمند تاسیس بانک مشترک، پول مشترک و دانشگاه مشترک هستیم امیدواریم این موضوعات در سفر پیش‌روی رئیس دولت به روسیه، تحقق پیدا کند.