گزارش
کلانشهرها از طرح‌های توسعه جا ماندند
فرآیند طولانی بازنگری، تدوین، تصویب و اجرا، بی‌توجهی به شاخص‌های بومی و مشارکت شهروندان از مهم‌ترین مشکلات طرح‌های توسعه‌ای جامع و تفصیلی در کلانشهرها ذکر می‌شود
شهره کیانوش‌راد- خبرنگار
رح‌های تفصیلی شهرها به‌عنوان مرجعی برای اقدامات جزئی در مناطق و محله‌های شهری و طراحی آنها، هر 10سال یک‌بار نیاز به بازنگری دارند؛ درحالی‌که مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ با گذشت سال‌ها از تصویب طرح‌های تفصیلی خود هنوز فرایند بازنگری آن را انجام نداده‌اند. در آخرین نمونه طرح تفصیلی شهر بندرعباس، مرکز استان هرمزگان بعد از گذشت 31سال به تصویب رسید، اما هنوز بسیاری از شهرها درگیر اما و اگرهای این بازنگری هستند. این در حالی است که فاصله زمانی میان تدوین و اجرا، سرعت تغییرات شهرنشینی، مهاجرت و افزایش جمعیت اجرای این طرح را با مشکلاتی روبه‌رو کرده است که در این گزارش به برخی از آنها پرداخته‌ایم.
طرح تفصیلی ناکارآمد کرمانشاه
کرمانشاه یکی از این نمونه‌هاست که 14سال از تصویب طرح تفصیلی آن می‌گذرد و بازنگری آن 6سال به تعویق افتاده است.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری کرمانشاه ارزیابی طرح‌های تفصیلی شهری را برای رسیدن به یک برنامه‌ریزی و مدیریت پویا، مستمر، منعطف و مبتنی بر واقعیات گامی ضروری می‌داند و در توضیح چالش‌ها و موانع اجرای این طرح به همشهری می‌گوید: اغلب طرح‌های جامع و تفصیلی با وجود اصلاحات جزئی هنوز با همان رویکرد و فلسفه طرح‌های جامع تهیه می‌شوند؛ برای مثال مبانی نظری طرح جامع و تفصیلی کرمانشاه متکی بر رویکرد مدرنیسم، اثبات‌گرایی و نشأت گرفته از الگوهای غربی و بدون یکپارچگی مدیریت شهری است که این موارد موجب پیدایش مشکلات زیادی برای شهر و شهرنشینان شده است.
بهزاد مسعودی‌اصل تأکید می‌کند برای سنجش میزان تحقق‌پذیری و تأثیرگذاری طرح‌های تفصیلی باید مواردی چون سنجش توسعه شهر، شبکه معابر، کاربری‌های مختلف شهری و جمعیت مورد بررسی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه مطالعه و بررسی طرح تفصیلی کرمانشاه نشان می‌دهد این طرح یکی از ناکارآمدترین طرح‌های تفصیلی در بین کلانشهرهای کشور است، تصریح می‌کند: باید با واقع‌نگری و انعطاف‌پذیری نواقص این طرح را در بازنگری آن رفع کنیم.
به‌گفته معاون شهرسازی و معماری شهرداری کرمانشاه، اجرانشدن طرح‌های جامع و تفصیلی به‌دلیل جزیره‌ای بودن اقدامات دستگاه‌های اجرایی و نبود جامع‌نگری از مشکلات طرح‌های تفصیلی کرمانشاه است و از سوی دیگر، مراحل طولانی بررسی طرح جامع و تفصیلی موجب می‌شود این طرح‌ها زمان مفید خود را از دست بدهند.
یکی از اهداف طرح‌های تفصیلی، عملی کردن اصول و اهداف طرح جامع شهر برای بهتر کردن و ارتقای کیفیت محیط و رفع کمبودهاست؛ به همین دلیل معاون شهرسازی و معماری شهرداری کرمانشاه معتقد است اجرای طرح‌های تفصیلی بدون مشارکت مردم و منابع مالی مورد نیاز شدنی نیست.
مشکلات فاصله زمانی تدوین تا اجرا
چند هفته پیش و بعد از تصویب طرح تفصیلی شهر بندرعباس بعد از 31سال و با وجود خوشحالی از این اتفاق، فاطمه جراره، رئیس شورای شهر بندرعباس به نکته مهمی درباره تأخیر در تصویب طرح تفصیلی اشاره کرد؛ تصویب دیرهنگام طرح تفصیلی ممکن است چندان کاربردی نداشته باشد؛ زیرا بسیاری از بافت‌ها در سال‌های گذشته به‌دلیل نداشتن طرح تفصیلی تغییر کرده‌اند؛ این نکته‌ای است که مسئولان قم هم به آن اشاره می‌کنند. سال57نخستین طرح جامع و سال69دومین طرح جامع شهر قم تدوین شد. سومین طرح نیز در سال86به تصویب رسید و بعد از آن، این شهر طرح جامع جدید ندارد. هرچند طرح تفصیلی این شهر هم در سال92به تصویب رسید، اما با توجه به ضرورت بازنگری در طرح جامع، مسئولان بر به‌روزرسانی طرح تفصیلی آن نیز تأکید می‌کنند.
رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر قم، افق آخرین طرح جامع قم را سال1400 بیان می‌کند و به همشهری می‌گوید: امسال باید طرح جامع شهر قم تهیه می‌شد. روح‌الله امراللهی، یکی از مشکلات اجرای طرح در دوره‌های قبل را فاصله زمانی تدوین تا اجرا می‌داند و توضیح می‌دهد: معمولا برای تدوین و بازنگری طرح‌ها چشم‌انداز 10ساله درنظر گرفته می‌شود، اما عملا در اکثر کلانشهرها این سیر بیش از 10سال است؛ درحالی‌که در این زمان، خیلی از شهرها و کلانشهرها توسعه می‌یابند و جمعیت آنها افزایش پیدا می‌کند و با توجه به تغییراتی که در شهرها به‌وجود می‌آید، اجرای آنها عقب می‌افتد.
او با بیان اینکه سرعت تغییرات شهرها طی بازه دهه‌های80و90 و سیر تغییرات کالبدی شهرها بسیار سریع اتفاق افتاد و مهاجرت هم در ایجاد این تغییرات بی‌تأثیر نبود، می‌گوید: زمان تصویب و اجرای طرح‌های جامع با تغییراتی همراه شد. مجموعه مدیران شهری متوجه می‌شدند طرح‌ها با آنچه تصویب شده، همخوانی ندارد؛ بنابراین مجبور بودند ساختار طرح‌های جامع را متناسب با شهر تغییر دهند. ازاین‌رو طرح جامع شهر قم با طرح جامع حمل‌ونقل شهر مورد مطالعه مجدد قرار گرفت و با الگوی توسعه‌مانندی شبیه کلانشهرهای شیراز، مشهد و تهران تهیه شد و در نتیجه آن تا حدودی اختلاف طرح‌های جامع و تفصیلی کاهش یافت. تغییراتی هم در شبکه معابر اصلی شهر و در شبکه معابر زیر شبکه داشتیم که در مراحل بعدی درنظر گرفته شد.
این تغییرات به دبیرخانه شورای‌عالی شهر و معماری ارسال و با پشتوانه‌ها و مستندات فنی تصویب شد، اما افق این تغییرات هم به پایان رسیده است و باید بازنگری جدید صورت گیرد.
ملاحظات جدید در بازنگری طرح‌ها
علاوه بر سرعت، نحوه اجرا و مشارکت شهروندان، طرح‌های جامع و تفصیلی شهری برای بازنگری نیاز به ملاحظه‌های دیگری هم دارند. افزایش ساخت‌وساز مسکن، تغییر آمار جمعیتی شهر و تغییر رفتار ترافیکی از موضوعاتی است که لزوم بازنگری طرح‌ها را بیشتر می‌کند و مسئولان استانی معتقدند در بازنگری طرح‌ها باید لحاظ شود.
محمدتقی جاپلقی، شهردار شهرکرد، مرکز چهارمحال و بختیاری در جلسه بررسی مشکلات طرح جامع شهری و طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک این شهر بر این موضوع تأکید کرده بود. به‌گفته عبدالصادق نجفی، معاون زیربنایی و حمل‌ونقل شهرداری شهرکرد هم طرح جامع شهری این شهر در سال83تصویب شده و با گذشت ۱۷سال هنوز به نتیجه نرسیده است. طرح تفصیلی شهرکرد هم در سال86به تصویب رسیده که با گذشت ۱۴سال نیاز به بازنگری دارد.
توجه به شرایط اقلیمی و بومی هم نکته‌ای است که محمود صفری، شهردار اردبیل برای بازنگری طرح جامع این شهر بر آن تأکید می‌کند و معتقد است در کنار رعایت موازین تعریف‌شده، باید شرایط اقلیمی و بومی را نیز درنظر گرفت تا امکان اجرای طرح در سال آینده فراهم شود.
طرح تفصیلی شهر اردبیل که باید در 2سال گذشته به سرانجام می‌رسید به‌احتمال زیاد تا پایان سال تکمیل خواهد شد. این طرح سال‌هاست به‌دلیل نبود امکانات مالی راکد مانده.
کیفیت در طرح‌های توسعه شهری
اصفهان هم با داشتن 113شهر و از سوی دیگر روابط متقابل و درهم‌تنیده کلانشهر اصفهان با شهرهای واقع شده در اطراف از بزرگ‌ترین شبکه‌ها و نظام سکونتگاه شهری در بین استان‌های کشور است.
رئیس اداره طرح‌های توسعه شهری و معماری اداره‌کل راه و شهرسازی اصفهان با بیان اینکه این نهاد از سال1397 تهیه طرح‌های تفصیلی را برای همه شهرهای استان در دستور کار خود قرار داده است به همشهری می‌گوید: هم‌اکنون 25طرح تفصیلی در شهرهای استان ابلاغ شده است. طرح‌های گرگاب، خور، چادگان، خورزوق، بهاران و کلیشاد و سودرجان مربوط به بعد از سال97 و طرح تفصیلی 12شهر هم در کمیسیون ماده5 به تصویب رسیده که فرایند قانونی ابلاغ آنها در حال انجام است.
علی هنردان با بیان اینکه مراحل تهیه طرح تفصیلی 9شهر نیز در دستور کار بررسی کمیسیون ماده 5است، می‌افزاید: مرحله اول طرح تفصیلی 15شهر دیگر نیز اتمام یافته و عقد قرارداد مرحله دوم این طرح‌ها در دستور کار قرار دارد. طرح تفصیلی 6شهر به‌دلیل مشکلاتی متوقف شده و طرح تفصیلی 24شهر نیز در دست تهیه است.
وی با بیان اینکه بازنگری طرح جامع اصفهان، مبارکه، نائین و نطنز با رویکردهای نوین و بازآفرینی شهری در دست تهیه است، پیش‌بینی می‌کند قرارداد طرح تفصیلی 15شهر دیگر نیز طی سال1400و1401 امضا شود و بنابراین تا پایان سال1402، 102شهر مشمول از طرح تفصیلی مصوب برخوردار خواهند بود. هنردان توضیح می‌دهد: در کنار نگاه کمی و پوشش صددرصدی شهرهای استان از نظر طرح و برنامه به موضوع کیفیت طرح‌های توسعه شهری نیز طی سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای صورت گرفته که از آن جمله می‌توان به اعمال رویکردهای طراحی شهری، حمایت از همه گروه‌های جنسی، سنی و توان‌خواهان اجتماعی، اعمال رویکردهای عدالت فضایی، بازآفرینی شهری و توجه ویژه به محلات فقیر شهری و همچنین حفظ و تثبیت حقوق مکتسبه شهروندان اشاره کرد.
براساس اعلام وزارت کشور به روزنامه همشهری از بیش از 1300شهر ایران، ۵۶۰شهر دارای طرح جامع، ۳۷۷شهر دارای طرح جامع-تفصیلی، ۲۵۷شهر دارای طرح هادی شهری مصوب و ۱۲۶شهر دارای طرح هادی شهری در دست تهیه هستند.
مکث
اصفهان؛ پایلوت طرح جامع جدید
طرح‌های جامع به‌عنوان پیش‌نیاز طرح‌های تفصیلی طی 50و 60سال گذشته براساس طرح‌ها و الگوهای غربی طراحی می‌شدند، اما در برنامه جامع جدید قرار است براساس موضوعات و مشکلات محلی هر استان و شهر تنظیم شوند. اصفهان هم به‌عنوان پایلوت در تدوین و اجرای برنامه جامع شهری انتخاب شده است.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان به همشهری می‌گوید: اردیبهشت سال97اصفهان به‌عنوان پایلوت برنامه جامع شهری با رویکرد جدید انتخاب شد. همزمان با اصفهان چند شهر دیگر سنندج، یزد، نطنز و کرمان هم انتخاب شدند، اما در نهایت اصفهان مهر سال97مقدمات برنامه جامع شهری جدید را شروع کرد.
وحید مهدویان درباره ویژگی‌های برنامه جامع و تفاوت با برنامه‌های قبلی توضیح می‌دهد: در برنامه‌های قبلی، مشارکت مردم و ذینفعان اصلی دیده نشده بود، اما در این برنامه همه اقشار مردم دیده شده‌اند. طرح‌های قبلی بیشتر کالبدی بود، اما در برنامه‌های جدید مجموعه شهر با شهرهای اطراف دیده می‌شود. در طرح‌های قبلی بر مشکلات کلیدی تمرکز می‌شد، اما در طرح‌های جدید در کنار بررسی ابعاد کالبدی، برنامه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی، اقتصادی و فرهنگی هم بررسی می‌شود.
به‌گفته او، اصفهان در مرحله دوم اجرای طرح جامع شهری جدید قرار دارد و درصورتی که مرحله دوم نیز با موفقیت سپری شود به سایر استان‌ها و شهرهای دیگر نیز تسری پیدا می‌کند.
