بلاتکلیفی؛ سهم زنان افغان از حکومت طالبان

فتانه احدی- خبرنگار

4‌ماه بلاتکلیفی زنان افغانستان در حکومت طالبان، هفته گذشته به فرمان شش‌ ماده‌ای رهبر این گروه در مورد حقوق زنان منتهی شد؛ فرمانی که در آن زنان را «انسان‌های آزاد و مستقل» خوانده و خواستار اقدام جدی در مورد تامین حقوق آنان شده است. این فرمان به‌طور کلی دستوراتی درباره شرایط ازدواج، خانواده، حق ارث زنان و حقوق زنان بیوه است اما به دیگر حقوق و آزادی‌های زنان مانند حق تحصیل، حق کار و مسئله خشونت علیه زنان اشاره‌ای نکرده است. این فرمان به عقیده برخی فعالان مدنی و حامیان حقوق زنان در پی پذیرفته نشدن نماینده طالبان در سازمان ملل صادر شده است. طبق دستور مقام‌های طالبان، دختران در برخی از مدارس مقطع متوسطه در 5استان به کلاس درس بازگشته‌اند، هرچند در بیشتر نقاط کشور همچنان این امکان برای دختران وجود ندارد. عمر عبدی، معاون اجرایی یونیسف در این‌باره گفته است: «وزیر آموزش‌و‌پرورش طالبان به ما گفته در حال کار روی چارچوبی هستند که به‌زودی اعلام خواهد شد. طبق این چارچوب همه دختران اجازه ورود به دبیرستان‌ها را پیدا خواهند کرد». اما پس از گذشت ۴هفته از آغاز سال تحصیلی جدید و ورود پسران به مدارس، هنوز دختران چنین اجازه‌ای پیدا نکرده‌اند. عبدی گفته که سازمان ملل از مقامات طالبان خواسته که هرچه سریع‌تر زمینه بازگشت دختران در سراسر افغانستان به کلاس‌های آموزشی را فراهم سازند. او با تأکید بر اینکه در تمام جلساتش تحصیل دختران نخستین موضوعی بوده که مطرح کرده، مدعی شد که «تعهد طالبان برای صدور مجوز تحصیل دختران دبیرستانی» را دریافت کرده است.

احقاق حقوق زنان در 6ماده
هبت‌الله آخندزاده، رهبر گروه طالبان، در فرمان خود آورده که زن «مال» نیست بلکه یک فرد نجیب و آزاد است و کسی نمی‌تواند او را به‌منظور برقراری صلح به فرد دیگری دهد. در فرمان آخندزاده ازدواج اجباری زنان نیز رد شده است. رهبر طالبان در ماده اول این فرمان نوشته که رضایت دختران بالغ برای ازدواج ضروری است. او به همه مسئولان امارت اسلامی، علما و بزرگان قومی دستور داده است که براساس این فرمان برای تامین حقوق زنان اقدامات جدی انجام دهند.
در ماده سوم زنان پس از وفات همسر، مجبور به ازدواج با برادر شوهر و فرد دیگر نخواهند شد. این بخش فرمان رهبر طالبان نیز در برابر سنت‌های رایج در برخی مناطق افغانستان است که زن پس از وفات شوهر بدون رضایت به عقد برادر شوهر یا دیگر بستگان او درمی‌آید. در ماده چهارم نیز تأکید کرده که گرفتن مهر از شوهر، حق شرعی زن و زنان بیوه است. ماده پنجم گفته که زن در مال شوهر متوفی، فرزندان، پدر و دیگر نزدیکان سهم دارد و او را نمی‌توان از حقش محروم کرد. پیش از این زنان دربسیاری از مناطق افغانستان از حق ارث محروم بوده‌اند. ماده ششم نیز گفته کسی که چند زن دارد، باید حقوق همه زنان را مطابق احکام شرعی رعایت کند.
آخندزاده از وزارت‌ها و ارگان‌های طالبان خواسته است که برای عملی‌سازی‌ این فرمان اقدام کنند. او همچنین به وزارت حج و اوقاف دستور داده که علما را تشویق کند تا در جامعه درباره حقوق زنان اطلاع‌رسانی کرده و تأکید کنند که ظلم به زنان و ندادن حقوق آنها، موجب نارضایتی خدا می‌شود. رهبر طالبان به وزارت اطلاعات و فرهنگ نیز دستور داده که برنامه‌هایی درباره حقوق زنان منتشر کنند. رهبر طالبان از دادگاه عالی نیز خواسته که قضات، به شکایت زنان به‌ویژه درباره حقوق بیوه‌ها و ظلم به آنها رسیدگی کنند و دراین باره غفلتی صورت نگیرد تا زنان برای نجات از ظلم و به‌دست آوردن حقوق شرعی خود‌ ناامید نشوند. از والیان و مسئولان محلی نیز خواسته شده که برای عملی شدن مفاد این فرمان همکاری کنند.
با این حال در این فرمان اشاره‌ای به حفظ دستاوردهای زنان افغانستان طی 20سال گذشته، ازجمله در حوزه آموزش و فعالیت حرفه‌ای نشده است. فرمان آخندزاده در حالی صادر می‌شود که طالبان در تلاشند تا جامعه جهانی را برای به رسمیت شناختن دولت خود، ترغیب کنند. طالبان تاکنون تنها به گروه کوچکی از زنان کارمند دولت که در بخش آموزش و بهداشت فعالیت می‌کنند اجازه بازگشت به محل کار داده‌اند. این در حالی است که اکثر دختران نوجوان هنوز اجازه بازگشت به دبیرستان‌ها را نیافته‌اند. فرمان آخندزاده درباره ممنوعیت ازدواج اجباری زنان در حالی صادر شده است که طالبان پیش از این به مجبور کردن زنان به ازدواج با نیروهای خود متهم شده بود.

بی‌اعتمادی جامعه مدنی به فرمان طالبان
شواهد نشان می‌دهد که زنان افغان هنوز به این فرمان اعتماد ندارند و برای اجرای آن تضمین می‌خواهند. برخی از فعالان مدنی و حامیان حقوق زنان فرمان 6ماده‌ای رهبر طالبان را به چالش کشیده و می‌گویند که مسائلی مانند ارث هیچ‌گاه از مطالبات اصلی زنان نبوده و مهم‌ترین خواسته‌های آنها نادیده گرفته شده است. فعالان مدنی می‌گویند که حق آموزش و تحصیل و حق اشتغال از مهم‌ترین دغدغه‌های امروز زنان افغانستان است که در فرمان رهبر طالبان هیچ اشاره‌ای به آنها نشده است.برخی ناظران فرمان آخندزاده را تلاشی برای جلب رضایت جامعه جهانی ارزیابی می‌کنند. در فاصله سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ که طالبان بر افغانستان تسلط داشتند زنان از کمترین حقوق شهروندی هم برخوردار نبودند. زنان افغان حتی پس از سقوط حکومت طالبان در سال 2001یعنی طی 20سال گذشته، متحمل سخت‌ترین تبعیض‌ها و سختگیری‌ها از سوی دولت، حکومت و خانواده‌های خود بوده‌اند. با بازگشت طالبان و تسلط آنها بر کشور بار دیگر موجی از تبعیض و تهدید بر جامعه زنان مستولی شده است.

سال‌های بین سقوط و به قدرت رسیدن دوباره طالبان
سؤالی که مطرح می‌شود این است که چرا در سال‌های بین سقوط حکومت و قدرت گرفتن دوباره طالبان، تبعیض و نادیده گرفتن حقوق زنان همچنان ادامه داشته است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که دلیل خشونت و تبعیض علیه زنان افغانستان، تنها به‌وجود طالبان محدود نمی‌شود، بلکه عوامل متعددی در رقم خوردن سرنوشت زنان این کشور تأثیر داشته است.حکومت طالبان در سال2001 ساقط شد اما این گروه هرگز در افغانستان از بین نرفت. طی سال‌های بعد، طالبان رفته‌رفته توانست نیروهای خود را سازماندهی کند. این گروه دست‌کم از یک‌دهه قبل از تسلط دوباره بر افغانستان، به‌طور متوسط بر 30تا 40درصد از خاک این کشور تسلط داشتند. در این مدت، طالبان در مناطق تحت‌کنترل خود بسیاری از دختران و زنان را خانه‌نشین کردند. در مناطقی هم که تحت‌کنترل طالبان نبود، شرایط امنیتی با توجه به عملیات‌های تروریستی همیشه وخیم بود و خانواده‌ها نمی‌توانستند اجازه دهند کودکانشان خانه را ترک کنند.فارغ از این، سنت‌های فکری باقی‌مانده از دوره طالبان، زندگی قبیله‌ای و روستایی مردم برخی از مناطق، ضعف دولت مرکزی و سطح پایین سواد در بین زنان افغان باعث شد تا بسیاری از زنان از حقوق خود اطلاعی نداشته و به شرایط زندگی خود اعتراض نکنند؛ اتفاقی که همچنان ادامه دارد.البته زنان افغان با وجود حمایت‌های دولت اشرف غنی و جامعه جهانی، همچنان با بحران‌ و چالش‌هایی روبه‌رو بوده‌اند که خشونت علیه آنها در خانه و اجتماع، ازدواج اجباری و دسترسی سخت به آموزش از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی آنان بوده است.اگرچه حامیان حقوق زنان افغانستان، فرمان رهبر طالبان را بیانیه‌ای کاغذی خوانده‌اند که هیچ تضمینی بر اجرایش نیست اما بر این باورند که فشار جامعه جهانی بر طالبان می‌تواند، حقوق مردم به‌ویژه زنان را محقق کند.

مکث
سهم زنان افغان از تحصیل چقدر است؟
براساس آمارهای صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، هم‌اکنون 4،۲ میلیون کودک واجد شرایط در افغانستان از تحصیل محرومند که 60در صد آنان دختر هستند. با این حال، در 2دهه اخیر پیشرفت‌های قابل‌ملاحظه‌ای در بخش آموزش و تحصیل دختران در افغانستان صورت گرفته است. تعداد مدارس در این کشور 3برابر شده و تعداد دانش‌آموزان از یک‌میلیون به 10میلیون افزایش یافته است. اکنون 58درصد از معلمان افغان را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین تعداد زنان باسواد از ۱۷ به ۳۰درصد رسیده است. براساس آمار سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) تعداد کل دختران دانش‌آموز در افغانستان از صفر در سال۲۰۰۱ به 2.5میلیون دانش‌آموز در سال۲۰۱۸ رسیده است. در سال۲۰۲۱ از هر ۱۰دانش‌آموز در تعلیمات ابتدایی، ۴دانش‌آموز دختر بوده‌اند. علاوه بر این، تعداد دختران در بخش تحصیلات عالی، از حدود 5هزار در سال۲۰۰۱ به حدود ۹۰هزار در سال۲۰۱۸ افزایش یافته است.