معماری
ساختمان‌هایی که دیگر در شهر ما نیستند
تاریخ‌نگار قزوینی: بسیاری از بناهای تاریخی مرتبط با مشروطه در قزوین از بین رفته‌اند
شیرین برزگر| قزوین- خبرنگار:
شهر قزوین از لحاظ تاریخی اهمیت فراوانی دارد و بناهای تاریخی زیادی از دوره‌های سلجوقی، صفوی و قاجار در این شهر قرار داشته‌اند که متأسفانه در اثر عوامل متعدد برخی از این بناها از بین رفته‌اند. عوامل، حوادث و بلایای طبیعی مانند وقوع زلزله، سیل و عوامل انسانی مانند ساخت‌وساز غیراصولی، ترکیدگی لوله و نشت آب در اطراف بناهای تاریخی این شهر سبب شده که بعضی از بناهای ارزشمند آن از بین بروند. ضمن اینکه هر سلسله‌ای که سر کار آمده، بناهای سلسله قبلی را تخریب کرده است. با این حال به نظر می‌رسد بی‌توجهی، بی‌مبالاتی و بی‌علاقگی به هویت فرهنگی این مرز و بوم از دلایل اصلی تخریب و نابودی بخش بزرگی از بناها و بافت تاریخی مینوشهر، در گذشته و حال محسوب می‌شود.
موج نخست تخریب
یک تاریخ‌نگار قزوینی با بیان اینکه موج اصلی از بین بردن بناهای تاریخی قزوین، در فاصله سال‌های 1307 تا 1310 خورشیدی اتفاق افتاد، به همشهری گفت: در این زمان، بلدیه (شهرداری) قزوین به بلدیه تهران به ریاست سرتیپ «کریم آقاخان بوذرجمهری» پیوسته شده بود و چون این شخص فرصت نمی‌کرد به قزوین بیاید، نماینده خود به نام دکتر «ابوالقاسم شیخ» را به قزوین فرستاد که در بیرون از کشور، تحصیل طب کرده بود و دیدگاه‌های غربی داشت.
«مهدی نورمحمدی» افزود: به دلیل همین دیدگاه‌های غربی و علاقه وافر دولت پهلوی اول به تجددگرایی، دکتر شیخ تصمیم گرفت که چهره شهر قزوین را مدرن و متجدد کند و متأسفانه این مدرن کردن را فقط در خیابان‌سازی و توسعه میادین دید که با سنت معماری و شهرسازی آن روزگار تقابل جدی داشت.
وی در جواب این سؤال که چرا برای حکومت پهلوی اول، مدرن شدن چهره قزوین مهم بود، گفت: از آنجا که قزوین در آن دوره، دهانه و دهلیز پایتخت محسوب می‌شد و مهمانان خارجی که با کشتی از اروپا به انزلی و رشت می‌آمدند، برای آمدن به تهران از قزوین رد می‌شدند، رضاخان تصمیم گرفته بود معماری این شهر را مدرن کند. این قزوین‌شناس با ذکر اینکه در قالب این مدرن‌گرایی، بسیاری از بناهای تاریخی قزوین تخریب شد، گفت: بنای مهمی که در این دوره (سال 1308 خورشیدی) خراب شد، مهمانخانه بزرگ قزوین بود که «سعدالسلطنه» در عهد ناصری ساخته بود و دقیقاً مقابل سردر جنوبی دولتخانه و در وسط خیابان سپه کنونی قرار داشت.
نورمحمدی علت خراب کردن این بنا را وصل کردن خیابان سپه به خیابان راه‌آهن دانست و اضافه کرد: این بنای باارزش که حدود نیم قرن سرپا بود، مهمانخانه باشکوهی بود که در تمام ایران بی‌نظیر بود و حتی شخص ناصرالدین شاه، دلبستگی فراوانی به این مهمانخانه داشت. در ضمن برخی محققان آن را سرآغازی بر هتلداری نوین در ایران دانسته‌اند. وی ادامه داد: یکی دیگر از اقدامات مخرب دوره مسئولیت دکتر شیخ، اتصال خیابان‌های پهلوی (امام خمینی)، شاه (طالقانی) و رشت به همدیگر بود که سبب نابودی 6 دروازه از 8 دروازه تاریخی قزوین شد. این دروازه‌ها که رشت، تبریز، باغ شاه، شیخ‌آباد، امامزاده حسین و خندق بار نام داشتند، علاوه بر ارزش تاریخی، زینت‌بخش خیابان‌های قزوین بودند.
موج دوم تخریب
این تاریخ‌نگار با بیان اینکه موج دوم تخریب، در دوره پهلوی دوم و از سال 1328 خورشیدی آغاز شد، عنوان کرد: متأسفانه در این دوره، ایوان نادری، عمارت رکنیه و عمارت خورشید که درون دولتخانه واقع شده بودند و تاجگذاری پادشاهان صفوی در آنها صورت می‌گرفت، خراب شدند و به جای آنها بناهایی مانند مدرسه «محمد قزوینی»، دبیرستان محمدرضا شاه (پاسداران کنونی) و زمین چمن فوتبال ساخته شد.
نورمحمدی با تأکید بر نقش مهم این بناها در شکل‌گیری انقلاب مشروطه گفت: به‌عنوان نمونه، دالان ایوان نادری محل حبس «حاج سیاح محلاتی» و «میرزارضا کرمانی» بوده که روشنفکران و زندانیان سیاسی عصر ناصری هستند. در این زندان به‌قدری به زندانی‌ها سخت گرفته می‌شد که میرزارضاکرمانی با خود عهد می‌کند اگر از زندان مذکور بیرون بیاید، ناصرالدین شاه را بکشد. واقعه‌ای که مسیر تاریخ ایران را عوض کرد و وقوع انقلاب مشروطه را جلو انداخت.
وی افزود: همچنین عمارت یا حیاط رکنیه که جزو دولتخانه بوده و نزدیک عمارت نادری قرار داشته، محل حبس میرزا «یوسف‌خان مستشارالدوله» نویسنده کتاب معروف «یک کلمه» است. در ضمن این بنا محل تیرباران «بحرالعلوم رشتی» و پسرش (از هواداران محمدعلی شاه) و فعالیت انجمن ولایتی قزوین بود. نورمحمدی «سرای شاهرودی» و «شهبندری عثمانی» را از دیگر اماکن تاریخی تخریب شده در قزوین برشمرد و ادامه داد: سرای شاهرودی که در خیابان مولوی کنونی بود، تجارتخانه شخصی به نام «حاج محمدحسن شاهرودی» بود که یکی از خویشان او به اسم «حاج محمدحسن بادکوبه‌ای» یکی از حجره‌های این‌سرا را به شهبندری (گمرک خانه) عثمانی مبدل کرد. در این هنگام مشروطه‌خواهان قزوین به این شهبندری پناهنده شدند و از طریق این بنا با مجاهدین مشروطه‌خواه گیلانی ارتباط داشتند و برای آنها اسلحه و مهمات تهیه می‌کردند.
بناهای بی‌نشان
این کارشناس تاریخ با بیان اینکه پیدا شدن دفترچه انجمن «متحدین» (از انجمن‌های مشروطه‌خواه) وسعت تخریب میراث فرهنگی قزوین را بیش از گذشته نشان می‌دهد، گفت: در این دفترچه نام مکان‌هایی مانند «باغ طالش» آمده که امروزه کاملاً از بین رفته و روی آن بیمارستان بوعلی سینای قزوین ساخته شده است. وی اضافه کرد: همچنین در این دفترچه نام بناهایی مانند «شیشه‌گرخانه»، «مسجد آقاشیخ علی» و «مسجد دلی شیرین» آمده که نمی‌دانیم کجای شهر قرار داشته‌اند ضمن اینکه در آن، نام کوچه‌هایی مثل «یزدی» (در محله مغلاوک) و «سمساره کوچه» (در محله خندق بار) آمده که امروزه یا نشانی از آنها نیست یا نامشان تغییر یافته است.
