لیر، پاشنه آشیل اردوغان

 لیر ترکیه این روزها سقوطی بی‌سابقه و تاریخی را تجربه می‌کند؛ سقوطی که تبعات اقتصادی و سیاسی متعددی برای دولت و مردم ترکیه به‌دنبال خواهد داشت. سقوط ارزش لیر در برابر دلار موضوع جدیدی نیست و در سال‌های اخیر بارها رخ داده است؛ برای مثال در سال2019 یک دلار برابر با 5/6 لیر بود که نسبت به نرخ برابری 3.5لیری سال2017، افت قابل توجهی داشت. این اتفاق در اقتصاد 2 سال پیش ترکیه به‌شدت جنجالی شد. اما آنچه طی هفته‌های اخیر در اقتصاد این کشور رخ داده، فراتر از تمامی چالش‌هایی است که لیر در طول سال‌های گذشته تجربه کرده است.
اولین سقوط تاریخی ارزش لیر در برابر دلار روز دوم آذرماه رقم خورد؛ روزی که در آن هر دلار با 13.44لیر برابری می‌کرد. پس از آن، روز چهارشنبه 10آذر رکوردی دیگر ثبت شد و نرخ برابری دلار به حدود 14لیر رسید. در همین روز نرخ برابری یورو در مقابل لیر تا 15.59هم پیش رفت. پس از آن بود که بانک مرکزی ترکیه اعلام کرد برای مهار نوسان ارزش لیر در بازار ارز مداخله کرده است. این اطلاع‌رسانی در کنار تأیید خبر استعفای وزیر دارایی ترکیه در روز پنجشنبه گذشته باعث شد نرخ برابری با اندکی کاهش به 13.72 برسد. اما این بهبودهای جزئی و مقطعی تأثیر چندانی بر روند صعودی نرخ تورم در این کشور نداشته است. ارزش پول ملی ترکیه در سال‌جاری 45درصد کاهش یافته و این یک اتفاق تاریخی است. در این شرایط رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه نسبت به وضعیت نگران‌کننده اقتصادی رویکردی بسیار آرام دارد. او حتی به اجرای طرح غیرعادی اقتصادی خود که کارشناسان اقتصادی آن را عامل اصلی سقوط ارزش لیر می‌دانند متعهد مانده است؛ سیاستی که بسیاری از منتقدان تداوم اجرای آن را عامل افزایش تورم، نرخ بیکاری و فقر می‌دانند.

چرا لیر سقوط کرد؟
سقوط ارزش لیر ناشی از سیاست‌های غیرمتعارف اردوغان برای پایین نگه داشتن نرخ بهره بانکی است. او این سیاست را با هدف بهبود رشد اقتصادی ترکیه، بهبود پتانسیل صادرات و همچنین دستیابی به استقلال اقتصادی در پیش گرفته است. بسیاری از اقتصاد‌دانان معتقدند برای کنترل تورم باید نرخ بهره را افزایش داد. اما اردوغان به شنا کردن در خلاف جریان آب باور دارد. درحال حاضر نرخ تورم در ترکیه به بیش از 21درصد رسیده است. این در حالی است که نرخ تورم در ابتدای سال‌جاری میلادی یعنی 11‌ماه قبل، 12درصد بوده است. اما بانک مرکزی این کشور نرخ بهره را برای سومین‌بار در سال‌جاری کاهش داده و از 16به 15درصد رسانده است. اردوغان در حالی باور دارد با پایین نگه داشتن نرخ بهره، تورم مهار خواهد شد که تورم در بیشتر کشورهای جهان در حال افزایش است. این پدیده بخشی از روند بهبود اقتصاد جهان پس از آسیب‌هایی است که همه‌گیری کرونا به آن وارد کرد. بانک‌های مرکزی در کشورهای مختلف برای حل این مشکل در تلاش برای افزایش نرخ بهره هستند. ترکیه اما راه‌حلی متفاوت از تمامی نظریه‌های اقتصادی را در پیش گرفته است؛ سیاستی که سرمایه‌گذاران خارجی را وحشت‌زده و بازپرداخت بدهی‌های ارزی دولت و شرکت‌ها را دشوارتر ساخته است. شهروندان ترک هم برای محافظت از دارایی‌های خود در برابر تورم، تبدیل اموال به ارزهای خارجی و طلا را آغاز کرده‌اند. اردوغان در طول 2سال گذشته برای اجرای سیاست غیرمتعارف پولی خود، 3رئیس بانک مرکزی و یک وزیر را برکنار کرده است. لیر اما همچنان در مسیر سقوط حرکت می‌کند و به افزایش نرخ تورم و کاهش توان خرید شهروندان ترکیه دامن می‌زند.

ناتوانی خانوارها در تامین مایحتاج روزانه
کاهش 45درصدی ارزش لیر باعث شده که بخش بزرگی از جمعیت 84میلیون نفری ترکیه برای خرید غذا و مایحتاج خود با مشکلات زیادی مواجه شوند. لیر در سال‌جاری به یکی از واحد‌های پولی با بدترین عملکرد در جهان تبدیل شده است. سقوط ارزش لیر منجر به افزایش لجام‌گسیخته قیمت‌ها در این کشور شده‌ است. به این ترتیب هزینه واردات کالا، هزینه سوخت و محصولات مصرفی هرروز گران‌تر از قبل می‌شوند. اقتصاد ترکیه و به‌ویژه صنایع غذایی و نساجی در این کشور وابستگی شدیدی به واردات مواداولیه دارند. از این‌رو افزایش قیمت دلار در برابر لیر تأثیر مستقیمی بر قیمت تولید و در نتیجه قیمت محصولات مصرفی دارد. «گروه پژوهش تورم» که گروهی مستقل، متشکل از استادان دانشگاه و مقامات دولت سابق ترکیه است، نرخ واقعی تورم در ترکیه را بسیار بالاتر از 21درصد، و حدود 58درصد تخمین می‌زنند.
کاهش ارزش لیر، صنایع دارویی را نیز که به‌شدت به واردات مواداولیه از خارج وابسته هستند دچار مشکل کرده است. تولیدکنندگان دارو فعلا خطوط تولید خود را متوقف کرده‌‌اند تا تکلیف قیمت ارز و هزینه واردات مشخص شود؛ تصمیمی که به کاهش دارو در بازار منجر شده است.
ارزش لیر در ترکیه به اندازه‌ای ناپایدار شده که قیمت‌ها به‌صورت روزانه تغییر می‌کنند و این نوسان قیمت تنها محدود به مواد غذایی و مایحتاج روزانه نیست. نرخ اجاره‌بها و قیمت مسکن هم در این کشور روندی صعودی به‌خود گرفته است. شهروندان ترکیه برای سازگار کردن زندگی خود با روند صعودی قیمت‌ها باید در هنگام خرید همواره به‌دنبال پایین‌ترین قیمت‌ها باشند. به این ترتیب روزانه صف‌های طولانی برای خرید مایحتاجی مانند نان با قیمت یک لیر ارزان‌تر، در برابر فروشگاه‌های مختلف تشکیل می‌شود. برخی از شهروندان حتی گوشت را از سبد غذایی خود حذف کرده‌اند.

خطر شکست در انتخابات بعدی
اولین روزهای به قدرت رسیدن اردوغان در ترکیه همزمان بود با قدرت گرفتن اقتصاد در این کشور. همین وضعیت به اردوغان کمک کرد تا پیروز چندین انتخابات شود. اما امروز افزایش قیمت کالاهای مصرفی محبوبیت او را خدشه‌دار کرده است. نظرسنجی‌های داخلی نشان می‌دهند نارضایتی از سیاست‌های اقتصادی او حتی در میان هوادارانش بسیار بالاست. در مقابل ائتلاف احزاب اپوزسیون، در میان مردم محبوب‌تر شده است. اعضای این ائتلاف خواستار برگزاری زودهنگام انتخابات هستند و اردوغان را به‌دلیل سوءمدیریت اقتصادی به خیانت متهم می‌کنند. اردوغان درخواست برگزاری زودهنگام انتخابات را رد کرده و تأکید دارد انتخابات در زمان مقرر خود یعنی سال2023 برگزار خواهد شد. از سویی دیگر بحران اقتصادی ترکیه منجر به شکل‌‌گیری اعتراضات مدنی پراکنده‌ای شده است. دومین روز آذر ماه، روزی که ارزش لیر ناگهان به 18درصد سقوط کرد، اعتراضات کوچکی در ترکیه شکل گرفت. پلیس ترکیه در این روز چندین تجمع اعتراضی در استانبول و دیگر شهرها را متفرق و ده‌ها نفر را دستگیر کرد. اما اعتراض اصلی در فضای مجازی، به‌ویژه در توییتر در ابعاد بسیار وسیع‌تری شکل گرفته و بیشتر این معترضان از نسل جوان ترکیه هستند. در این کشور از هر 5جوان یک نفر بیکار است. براساس گزارش «سازمان همکاری و توسعه اقتصادی» ترکیه از نظر نرخ بیکاری، کم‌سوادی و پایین بودن سطح آموزش جوانان در رتبه چهارم جهان قرار دارد. نسل جوان معترض ترکیه در آینده سیاست کشور نقش مهمی خواهند داشت. از آنجایی که تقریبا 9میلیون نفر از جوانانی که از اواخر دهه1990 در ترکیه متولد شده‌اند در انتخابات بعدی حق رأی دارند، به راحتی می‌توانند حزب اردوغان را با چالش‌های اساسی مواجه سازند.