تهران؛ میزبان کاکایی‌ها

  محمود مولایی- خبر‌نگار

پرواز پرندگان مهاجر در آسمان برخی از نقاط شهر تهران مانند دریاچه شهدای خلیج‌فارس، سیمای شهر را برای شهروندان زیبا کرده است. هر‌ساله همزمان با آغاز فصل پاییز و سرد‌شدن هوا، پرندگان مستقر در اروپای شرقی و شمال سیبری به‌منظور گذراندن فصل سرما به مناطق معتدل و گرمسیری کوچ می‌کنند که بین راه تالاب‌ها و آبگیرهای متعدد ایران را به‌عنوان زیستگاه موقت انتخاب می‌کنند. پرندگان مهاجر در فصل پاییز و به‌خصوص در زمستان تهران را به‌عنوان جایی امن درنظر می‌گیرند که اکنون 114گونه از پرندگان مهاجر در دریاچه خلیج‌فارس شناسایی شده است. از این تعداد 84گونه پرندگان مهاجری هستند که با توجه به فصل در دریاچه فرود آمده‌اند تا زمستان خود را در این مکان بگذرانند، اگرچه اوج حضور پرنده‌ها در اواخر زمستان اتفاق می‌افتد. مدیرعامل شرکت عمرانی کارکنان شهرداری تهران با اعلام اینکه دریاچه شهدای خلیج‌فارس به‌دلیل وجود محیط امن و مراقبت‌شده برای پرندگان و همچنین از نظر تأمین منابع غذایی ازجمله «آبزیان» و «فیتو پلانکتون‌‌ها» گزینه مناسبی برای زیست پرندگان مهاجر به شمار می‌رود، به همشهری گفت: «در واقع پهنه آبی دریاچه شهدای خلیج‌فارس و اکوسیستم آن، جذابیت خاصی برای پرندگان مهاجر فراهم کرده است.»  فریدون رضوی‌کیا با اشاره به‌ گونه‌های مهاجر دریاچه شهدای خلیج‌فارس ادامه داد: «از جمله پرندگان مهاجر دریاچه شهدای خلیج‌فارس اردک ماندارین است که خاستگاه اصلی آن جزایر ژاپن و نواحی شمالی چین است. این اردک در کناره مرداب‌ها، برکه‌ها و لا‌به‌لای بوته‌زارها لانه می‌سازد.» او اضافه کرد: «همچنین خانواده کاکایی‌ها از دیگر پرندگان مهاجر دریاچه شهدای خلیج‌فارس هستند که این پرنده‌ها از زباله‌های داخل دریاچه تغذیه می‌کنند و به‌راحتی آنها را هضم می‌کنند. در واقع رفتگر طبیعت هستند و در این کار توانایی بسیار بالایی دارند.»  مجموعه فرهنگی، گردشگری دریاچه شهدای خلیج‌فارس با وسعت 130هکتار در شمال غرب کلانشهر تهران و در مجاورت بوستان جنگلی چیتگر از سال‌های گذشته میزبان گونه‌های مختلف پرندگان مهاجری است که همه‌ساله از اروپای شرقی و شمال سیبری به ایران می‌آیند و قصد مهاجرت به عرض‌های جنوبی را دارند. در عین حال، برخی ‌پرندگان مهاجر مانند کاکایی سرسیاه علاوه بر دریاچه شهدای خلیج‌فارس در دریاچه بوستان زندگی، اقامت دارند. اگر بستر مناسبی فراهم شود، به‌نظر می‌رسد پرندگان مهاجر در نقاط دیگر شهر تهران نیز اقامتگاه موقتی را برای خود درنظر بگیرند. از این نظر می‌توان‌ به مسیل‌های محله مشیریه، منوچهری و محله اکباتان اشاره کرد.

میزبانی از پرندگان مهاجر
مهاجرت پرندگان به شهر تهران در حالی به جذابیت پایتخت اضافه کرده که به‌نظر می‌‌رسد میزبانی مناسب از این پرندگان ضروری است. پرندگان مهاجر در ماه‌هایی به تهران می‌آیند که اغلب میزان آلودگی هوا به اوج خود رسیده و این موضوع به پرندگان آسیب می‌زند.
یک بوم‌شناس در این رابطه به همشهری گفت: «پرندگان مهاجر زمانی که وارد شهر تهران می‌شوند، رفتارشان فرق می‌کند. یعنی این پرندگان معمولا بالاتر از آلاینده‌های هوا قرار می‌گیرند و آنجا پرواز می‌کنند. البته آلودگی هوا تأثیر زیادی روی پرندگان می‌گذارد. ما با بررسی از لاشه پرندگان متوجه شدیم که خیلی از آنها در جوانی مرده‌اند؛ یعنی هنوز به‌طور خاص بالغ نشده‌اند و نمونه لاشه این پرندگان جوان را می‌توان در اطراف دریاچه خلیج‌فارس مشاهده کرد.» اسماعیل کهرم با تأکید بر اینکه آلاینده‌های نوری در این فصل آسیبی به پرندگان وارد نمی‌کند، درباره دلایل دیگر از بین رفتن پرندگان عنوان کرد: «یکی از دلایل مرگ پرندگان با شیشه است، زیرا پرندگان برخورد آنها با شیشه‌‌ها را نمی‌بینند و در مواجهه با شیشه‌های پنجره ساختمان‌های بلندمرتبه نمی‌توانند وجود شیشه را تشخیص دهند. برای همین، با برخورد به شیشه‌ها می‌میرند. بنده خیلی از لاشه پرندگان را از نزدیک دیدم که نوک آنها به‌دلیل برخورد با شیشه شکافته شده است.»
مدیرعامل شرکت عمرانی کارکنان شهرداری تهران نیز با اشاره به اینکه یکی از رویکردها در محیط‌زیست شهری تعامل و همزیستی با طبیعت است و این امر تنها با همکاری و همراهی شهروندان و گردشگران شهری محقق می‌شود، گفت: «ریختن مواد غذایی داخل دریاچه، علاوه بر آلودگی زیست‌محیطی، باعث از بین رفتن پرندگان و آبزیان می‌شود. در واقع ریختن غذا یا تنقلات برای ماهی‌ها نه‌تنها برای سلامت این آبزیان مفید نیست، بلکه کیفیت آب دریاچه را تحت‌‌الشعاع قرار می‌دهد و امکان رشد جلبک را فراهم می‌کند که به مرور زمان باعث ایجاد بوی نامطبوع در دریاچه خواهد شد.»
به همین دلیل، برای آگاه‌سازی‌ شهروندان از خطرات غذا‌دادن به پرندگان و آبزیان علاوه بر نصب تابلوهای هشدار‌دهنده، بنرهای آموزشی، ترویجی و اطلاع‌رسانی هم در سطح مجموعه دریاچه نصب شده است.
در عین حال، کمبود لانه برای پرندگان مهاجر سبب آسیب رساندن به آنها می‌شود. اسماعیل کهرم معتقد است: «آنچه که سبب لطمه‌خوردن پرندگان مهاجر می‌شود، کمبود لانه است. بنده پیشنهاد کردم یکسری حفره‌های کوچکی روی ساختمان‌های بلندمرتبه نصب شود. اگر این اتفاق بیفتد، شما خواهید دید که چقدر از پرندگان تخمگذار در این حفره‌ها لانه‌‌گذاری خواهند کرد. این بستر هم‌اکنون فراهم نیست و متأسفانه خیلی از پرندگان مهاجر در شهر تهران زادوولد نمی‌کنند. درحالی‌که با همین روش ساده می‌توان از پرندگان مهاجر  نگهداری کرد.»

از بوتیمارها تا سهره ها
در دریاچه شهدای خلیج‌فارس، گونه‌های مهاجر شناسایی شده که احتمالا نام بسیاری از پرندگان به گوش‌تان نخورده است. اسامی پرندگان مهاجر دریاچه خلیج‌فارس به این ترتیب است: کشیم کوچک، کشیم بزرگ، کشیم گردن‌سیاه، باکلان، بوتیمار، بوتیمار کوچک، کوکوی معمولی، مرغ حق، بادخورک، ماهی‌خورک، زنبورخوار، سبزقبا، هدهد، دارکوب باغی، چکاوک کاکلی، چلچله کوهی، پرستو، حواصیل شب، گاوچرانک، اگرت کوچک، چلچله دمگاه سفید، اگرت بزرگ، حواصیل خاکستری، حواصیل ارغوانی، غاز خاکستری، تنجه، گیلار، اردک ارده‌ای، خوتکا، اردک سرسبز، فیلوش، خوتکا ابرو‌سفید، اردک نوک‌پهن، اردک سرحنایی، کورکور سیاه، طرلان، قرقی، پیغوی کوچک، سارکپه معمولی، سارکپه پا بلند، چنگر، چوب پا، آوست، سلیم طوقی کوچک، سلیم کوچک، سلیم خاکستری، تلیله کوچک، ابیا، آبچلیک خالدار، آبچلیک پا سرخ، آبچلیک تک زی، آبچلیک آواز‌خوان، فالاروپ گردن سرخ، کاکایی بزرگ، کاکایی کوچک، کاکایی سرسیاه، کاکایی صورتی، کاکایی نوک سبز، کاکایی خزری، کاکایی ارمنی، پرستو دریایی معمولی، پرستو دریایی کوچک، پرستو دریایی تیره، پرستو دریایی بال سفید، پیپت دستی، پیپت تالابی، الیکایی، صعوه ابرو سفید، دم‌سرخ سیاه، دم‌سرخ، توکا، توکای باغی، چرخ‌ریسک سرآبی، چرخ‌ریسک بزرگ، سنگ‌چشم پشت‌سرخ، سنگ‌چشم خاکستری کو، سنگ‌چشم بزرگ، سنگ‌چشم کله‌سرخ، سهره جنگلی، سهره سبز، سهره سینه سرخ.


بوتیمار
آهسته و در ارتفاعی کم پرواز می‌کند و گردن خود را هنگام پرواز جمع می‌کند و‌ هنگام خطر بی‌حرکت می‌ایستد و منقار خویش را به شکلی ویژه عمودی نگاه می‌دارد. این پرنده اغلب از انسان دوری می‌کند.

کاکایی‌ها
انواع مختلفی دارد که با جثه‌ای متوسط تا بزرگ هستند و رنگشان معمولا سفید یا خاکستری است. این پرندگان اغلب نشانه‌های سیاه‌رنگی روی بال یا سرشان دارند. پاهایشان پره‌دار و منقارشان ضخیم و دراز است. هر دو پرنده‌ نر و ماده به یکدیگر شبیه هستند.

کوکوی معمولی
آوای نرم و حزن‌انگیز و شبیه به کوکو دارند. کوکوی معمولی نر و ماده شبیه هم نیستند. رنگ کوکوی معمولی نر مایل به خاکستری سیاه است، درحالی‌که پرنده ماده پرهای خاکستری فاتح رنگ با لکه‌های سفید دارد. کوکوی معمولی از نظر اندازه جزو پرندگان متوسط و جزو حیوانات کوچک طبقه‌بندی می‌شوند.

چکاوک کاکلی
از تیره گنجشکان و از خانواده چکاوک‌‌ها که ۱۷‌سانتی‌متر طول دارد و نسبت به چکاوک آسمانی جثه بزرگ‌تری دارد. دم کوتاه و تاج بلند و منقار نسبتا بلند، روی تنه نخودی خاکستری یا اندکی قهوه‌ای یکدست است. این پرنده اغلب نزدیک مناطق مسکونی به‌سرمی‌برد.

سنگ‌ چشم‌
 19گونه پرنده سنگ‌چشم در جهان وجود دارد که 4گونه از آن در تهران دیده می‌شود. این پرندگان با طرح مشخص پر و بال، منقار قلاب‌مانند، پاهای قوی و چنگال‌های تیز، رفتارشان شبیه پرندگان شکارگر است. اغلب روی جاهای بلند با قامتی راست در انتظار شکار می‌نشینند و طعمه خود را روی بوته‌های خار میخکوب و آویزان می‌کنند. پروازی پُرتوان و موجی دارند.