سنبل آبی نخرید

زهرا رفیعی- خبرنگار
سنبل آبی به‌صورت خزنده و آرام تالاب‌ها و آبگیرهای استان گیلان را درمی‌نوردد و مقابله مکانیکی برای حذف آن با یک دستگاه «برداشت علوفه از سطح آب» هم به کندی پیش می‌رود. سنبل آبی در کمتر از 2هفته قابلیت تکثیر به میزان دوبرابر را دارد. این گیاه زیانبار برای پهنه‌های آبی حالا از سوی مردم به‌عنوان گیاه تزئینی خریداری می‌شود. بدین‌ترتیب مدتی از سطح تالاب جدا  و دوباره در پهنه‌ای دیگر رها می‌شود. سنبل آبی چنان مهاجم است که می‌تواند خود را بارها و بارها تکثیر کند و حیات را برای سایر گیاهان و جانوران در نقاط آبی به حداقل برساند. اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان حالا از مردم خواسته است که از چیدن سنبل آبی و رها کردن آن در نقاط دیگر خودداری کنند. براساس آنچه روابط‌عمومی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان منتشر کرده است، هم‌اکنون بسیاری از مکان‌های جدید آلوده، پهنه‌های آبی تفریحی استان گیلان هستند و کاملا مشخص است افرادی که برای گردش به این مناطق رفته‌اند، سنبل آبی را از روی ناآگاهی در اکوسیستم‌های آبی رهاسازی کرده‌اند.
خریدوفروش گیاه مهاجم و غیربومی سنبل آبی که ریشه‌ در آمریکای‌جنوبی دارد در ایران ممنوع است. در برنامه  7ساله‌ای که برای احیای تالاب‌انزلی تدوین شده است قرار بود با کمک دستگاه «برداشت علوفه از سطح آب»، تالاب انزلی از گیاه مهاجم سنبل آبی پاکسازی شود. این دستگاه ابتدای سال به سازمان حفاظت محیط‌زیست تحویل شد، اما وسعت حضور و سرعت تکثیر سنبل آبی در تالاب‌ها به اندازه‌ای است که مبارزه مکانیکی با آن به این زودی‌ها راه به جایی نخواهد برد. مقابله با سنبل آبی کار هزینه‌بر و طولانی‌مدتی است؛ زیرا بذرهای این گیاه قادر است بین 15تا 27سال در خاک زنده بماند.  به‌گفته منصور سربازی، معاون محیط طبیعی استان گیلان «بهترین شیوه مبارزه با آن روش مکانیکی (جمع‌آوری دستی یا با ماشین) است و شهروندان باید به‌محض مشاهده این گیاه آن را از آب خارج و در مکانی مناسب در همان محدوده از تالاب دفع کنند.»
بررسی‌های یک مقاله پژوهشی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه گیلان نشان داده است که طی سال‌های مختلف 7تا 84نقطه از تالاب‌انزلی با وسعت تقریبی 100تا 1000مترمربع آلوده به سنبل آبی بوده است و فقط در اثر سرمای زمستان1395 گستره گیاه در سال1396 به حداقل میزان خود رسید.  ولی دانه‌ها قدرت نامیه خود را حفظ و 2سال بعد دوباره نمو ‌کرده‌اند.
کار مبارزه مکانیکی با گیاه سنبل آبی را نخستین‌بار بخش مهندسی ارتش آمریکا به‌صورت متمرکز در سال 1897انجام داد. این گیاه تمام آبراهه‌های رودخانه سنت جونز را گرفته بود و دیگر امکان قایقرانی و ماهیگیری وجود نداشت. این گیاه می‌تواند لایه‌های ضخیمی را روی آب تشکیل دهد.
سنبل آبی در همه جای دنیا به جز بخش‌هایی از آمازون، گیاهی مهاجم است و دشمن طبیعی ندارد. در بنگال «شیطان آبی»، در هند «ترور بنگال»، در بنگلادش «علف هرز آلمانی» و در سریلانکا «مشکل ژاپنی» نامیده می‌شود. این گیاه در چین در یک دوره محدودی برای استفاده تجاری به‌عنوان خوراک دام کاشته شد، ولی آنجا هم به‌طور گسترده در رودخانه‌ها رشد کرد و مانع عبور و مرور شد.
شیوع سنبل آبی می‌تواند تنوع زیستی را در هر اکوسیستم آبی از بین ببرد. علی ارواحی، متخصص اکوسیستم‌های تالابی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: نه‌تنها تالاب انزلی که سایر تالاب‌های کشور هم مشکل گونه‌های مهاجم را دارند. همانطور که در تالاب شادگان مشکل ماهی تیلاپیا را داریم یا در تالاب نئور گونه ماهی غیربومی کاراس، قزل‌آلای بومی ما را از بین برده است، در تالاب انزلی نیز سنبل آبی به‌گونه مهاجم تبدیل شده است. اساسا گونه‌های مهاجم با گونه‌های بومی رقابت می‌کنند؛ به‌طوری که ممکن است به حذف گونه بومی منجر شود. سنبل آبی شرایط هوازی را به غیرهوازی تبدیل می‌کند؛ یعنی میزان اکسیژن را کم و ازت و فسفر را بیشتر می‌کند. این فرایند به مرور باعث از بین رفتن گونه‌های آبزی تالاب می‌شود. غیرهوازی شدن تالاب، حجم آن را کم می‌کند که در نتیجه وقتی رواناب یا سیلابی وارد تالاب می‌شود در تالاب نمانده و شاهد خارج شدن آن هستیم. او معتقد است که نه‌تنها در مورد سنبل آبی که در مورد همه انواع گونه‌های مهاجم و غیربومی ناموفق بوده‌ایم. علی ارواحی می‌گوید: به‌نظر می‌رسد که باید بپذیریم که دانش و تجربه‌مان در حذف گونه‌های مهاجم کافی نیست و باید از تجارب بین‌المللی کمک بگیریم.
ابتدای امسال برای نخستین‌بار در کشور دستگاه دروگر گیاه مهاجم سنبل آبی با کمک صنایع دریایی شهید تمجیدی گیلان ساخته شد. این دستگاه به‌دنبال اجرایی کردن یکی از بند‌های برنامه 7ساله احیای تالاب انزلی از روی نسخه کانادایی «دستگاه برداشت‌کننده علوفه از سطح آب» به‌صورت مهندسی معکوس طراحی شد. این دستگاه با صرفه‌جویی 50درصدی نسبت به ورژن خارجی آن در کمتر از 6‌ماه پس از سفارش ساخته شد.
او در مورد استفاده از این دستگاه می‌گوید: طی این چند سال شیوه‌های مختلفی برای حذف سنبل آبی استفاده شده که تا‌کنون پاسخگوی نیاز ما نبوده است. قطعا ما نمی‌توانیم با یک عدد دستگاه مشکل سنبل آبی را کم کنیم؛ آن هم پس از یک‌دهه حضور سنبل آبی در منطقه. این نیازمند یک واکنش اضطراری است و باید از روش‌های کارآمد جهانی کمک گرفته شود تا به سرعت وارد مرحله پایلوت شده و پس از مثبت ارزیابی شدن طرح توسعه یابد، ولی متأسفانه حرکت کند است و ما داریم منابع و زمان را در انزلی از دست می‌دهیم. او نقش مشارکت مردم در مبارزه با گونه‌های مهاجم با اجرای شیوه‌هایی که می‌تواند به حل مسئله کمک کند را بسیار پررنگ ارزیابی می‌کند و می‌گوید: یکی از پیامد‌های سنبل آبی افزایش تبخیر و تعرق در تالاب است؛ یعنی به واسطه این گونه آب بیشتری را در تالاب از دست می‌دهیم. حال درنظر بگیرید که دریای خزر در حال پسروی است، رسوبات و آلاینده‌ها از بالادست همچنان وارد انزلی می‌شود و جریان آب شیرین رودها به انزلی به‌دلیل بهره‌برداری‌های بی‌شمار و بارش پایین‌تر از نرمال به‌مراتب کمتر شده است.
سنبل آبی شناور در آب مانع از ورود نور خورشید به آب می‌شود و پوسیدگی آن باعث مصرف مقدار زیادی اکسیژن محلول در آب می‌شود، آب را آلوده می‌کند و می‌تواند سایر گیاهان آبزی را از بین ببرد. شیوع سنبل آبی به‌طور جدی بر تنوع زیستی اکوسیستم محلی تأثیر گذاشته و تولید، زندگی و سلامت ساکنان جامعه را به خطر انداخته است.