هراس از کارت بانکی

لیلا شریف - خبرنگار

پای درددل سالمندان که بنشیند، با یک روایت مشترک از نگرانی‌ها و دلهره‌های استفاده از خدمات الکترونیک بانکی و خریدهای اینترنتی مواجه می‌شوید. بیشتر این افراد برای پیشبرد خواسته‌هایشان مجبور هستند تا به فرزندان خود پناه ببرند و آنها که به هر دلیلی از این امکان برخوردار نیستند نیز چاره‌ای جز اعتماد به افراد غریبه ندارند.
مرضیه 60ساله است و بعد از فوت همسرش و ازدواج فرزندانش تنها زندگی می‌کند. او یکی از افرادی است که در سال‌های گذشته بارها و بارها به‌دلیل ناتوانی در استفاده از خدمات الکترونیک بانکی سرخورده شده است؛ «از زمانی که همسرم فوت کرد، من حقوق بازنشستگی او را می‌گیرم اما چون فرزندانم نزدیکم نیستند، مجبورم که خودم برای دریافت حقوق به بانک برم. چندبار تلاش کردم تا از کارت بانکی استفاده کنم اما چون من سواد چندانی ندارم، ‌این موضوع به ضرر من تمام شد و بعضی از فروشنده‌های بی‌انصاف مبلغی بیشتر از مقدار خریدم، کارت کشیدند. من در آن لحظه متوجه نشدم و بعد از مدتی که پول حسابم کم بود از طریق بچه‌هایم فهمیدم که آن فروشنده پول بیشتری از حساب من کشیده است. این اتفاق‌ها باعث شد تا من باز هم مثل گذشته به سراغ دریافت پول نقد بروم. وقتی حقوق شوهر مرحوم من واریز می‌شود، به بانک می‌روم، تمام حقوق را به شکل پول نقد می‌گیرم و به خانه برمی‌گردم. من بلد هستم که پول نقد را بشمرم و موقع خرید دچار مشکل نمی‌شوم اما هنوز هم وقتی به بانک می‌روم، هر بار کارمندهای بانک به من می‌گویند که باید از کارت بانکی استفاده کنم و هیچ‌کدام به فکر من با این سن و سال نیستند. به جای اینکه یک نفر در بانک به فکر افراد مسن باشد و کار را برای ما آسان کند، همه فقط می‌گویند که باید استفاده از عابر‌بانک را یاد بگیرم.»
ناتوانی افراد سالمند در استفاده از خدمات جدید بانکی محدود به افراد باسواد و بی‌سواد نمی‌شود چرا برخی از این افراد با وجود داشتن سواد هنوز هم نتوانسته‌اند خود را با سرعت هوشمندسازی و خدمات الکترونیک بانکی همراه کنند. براساس گزارش منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات سالمندی ایران با وجود افزایش ضریب نفوذ استفاده از این ابزارهای نوین در میان گروه‌های سنی مختلف، این رشد برای گروه‌های سنی بالا، بسیار محدود بوده است؛ برای مثال، متوسط ضریب نفوذ استفاده از اینترنت در کشور برابر با ۳۰‌درصد است که این نرخ برای گروه‌های سنی ۵۰ تا ۷۴ سال،4/6 درصد و برای گروه‌های سنی بیشتر از ۷۵سال کمتر از ۱درصد بوده است.
این وضعیت در استفاده از رایانه، لپ‌تاپ و تبلت نیز جای تأمل دارد؛ چرا که متوسط نرخ استفاده از این ابزارها در کشور نزدیک به ۳۵درصد است اما این نرخ برای افراد بیشتر از ۵۰سال حدود ۱۰درصد گزارش شده است.

چالش جهانی سالمندان
موضوع استفاده از خدمات الکترونیک تنها محدود به ایران نیست و سالمندان در دیگر کشورهای دنیا نیز با مسائل این‌چنینی دست‌و‌پنجه نرم‌می‌کنند. سایت Sciencedaily برای توضیح این مشکل بر پژوهشی تکیه کرده است؛ «پس از مصاحبه با افراد مسن، محققان دانشگاه لنکستر دریافتند که مقاومت در برابر استفاده از فناوری‌های دیجیتال، آنطور که عموماً باور دارند، اساساً ریشه در مسائل دسترسی ندارد. محققان دریافتند که ارزش‌های شخصی مربوط به مطلوبیت فناوری، نگرانی‌های گسترده‌تر در مورد تأثیر آن بر جامعه و ترس از اشتباه گرفتن هنگام استفاده از نرم‌افزار نیز عوامل مهمی هستند که مانع استفاده از فناوری در میان سالمندان می‌شوند.»
براساس این پژوهش باید گفت که افراد سالمند تأیید می‌کنند که سن‌شان مقصر اصلی در استفاده نکردن از فناوری‌های دیجیتال است. یکی از محققان این پژوهش در این رابطه توضیح داده بود:«اغلب سالمندان تأیید‌کننده این روایت تکراری هستند که سالمندی مانع درگیر شدن با تعداد زیادی از فناوری‌های دیجیتال می‌شود. بسیاری از سالمندان فناوری را نگران‌کننده، تهدیدکننده یا فقط آزاردهنده می‌دانند. برخی از افراد مسن استفاده از ابزارهای آنلاین را به تعویق می‌اندازند زیرا آنها را سخت و وقت‌گیر می‌دانند».
براساس گزارشی که word economic forum منتشر کرده است، شرکت‌های فناوری در سطح جهانی در تلاش هستند تا افراد مسن را آموزش دهند؛ چرا که بسیاری از جوانان از راحتی فناوری‌های دیجیتال مانند خرید آنلاین، خرید خودرو، پرداخت‌های دیجیتال و پزشکی از راه دور استقبال کرده‌اند اما سالمندان به‌دلیل نداشتن دانش کافی در معرض جاماندن قرار دارند. در بخشی از این گزارش به مشکلات شکاف دیجیتال در دوران کرونا در چین اشاره شده است: «از یک مرد مسن بدون تلفن خواسته شد که پس از نشان دادن کد وضعیت سلامتی خود به راننده از طریق اپلیکیشن مورد‌استفاده در همه مکان‌های عمومی در چین، از اتوبوس پیاده شود؛ خواسته‌ای که آن مرد مسن را با مشکل روبه‌رو کرد.»
کشور چین برای حل این مشکل راهکارهای مختلفی را درنظر گرفته است؛ به‌عنوان مثال در یک فروشگاه، مشتریان مسن از سوی کارکنان راهنمایی می‌شوند تا سفارش‌های خواربارفروشی را به‌صورت آنلاین ثبت کنند و سپس در یک زمان خاص این سفارش در منزل تحویل داده شود. براساس این گزارش، چین با تکیه بر آموزش در تلاش است تا زمینه را برای کاهش هراس سالمندان در استفاده از فناوری‌های جدید مهیا کند، به همین منظور کلاس‌هایی برای سالمندان در مورد نحوه استفاده از دستگاه‌های دیجیتال در این کشور برگزار می‌شود تا اصول اولیه مانند دانلود برنامه‌ها، اسکن کدهای QR و استفاده از پرداخت‌های تلفن همراه به افراد سالمند آموزش داده شود. در همین راستا یک فروشگاه زنجیره‌‌ای چین در سال2020 اعلام کرد که کرونا موجب شد تا افراد مسن بر هراس خود غلبه کرده و مصرف‌کنندگان مسن بیش از گذشته شروع به خرید آنلاین کنند. در واقع کرونا به‌عنوان یک عامل محرک برای حرکت افراد سالمند ساکن در چین برای استفاده از سرویس‌های خرید آنلاین و خدمات الکترونیک تبدیل شده است.