رابعه تیموری
ری که به دلیل بهره‌مندی از تاریخ و فرهنگ کهن و داشتن ذخایر معنوی و طبیعی گرانبها از مناطق سرآمد شهر تهران به شمار می‌آید، این روزها با کوهی از مشکلات و کمبودها دست و پنجه نرم می‌کند.
مشکلات محیط‌زیستی، خشک شدن زمین‌های کشاورزی، آسیب دیدن آثار باستانی، کوه خواری و ده‌ها مشکل‌ریز و درشت دیگر بخشی از معضلاتی است که گریبان این منطقه اصیل و قدیمی را گرفته است. در گزارش زیر به چند آسیب جدی ری پرداخته شده تا مشتی نمونه خروار باشد.
- دشت طلایی ری تشنه است
شهر حسن‌آباد از کهن‌ترین پاره‌های پیکر ری به شمار می‌آید و در گذشته به دلیل داشتن زمین‌های‌آباد به دشت طلایی معروف شده است. اسنادی که از دوران صدارت امیرکبیر به جا مانده نشان می‌دهد اهالی حسن‌آباد ری از رودخانه کرج حقابه دارند و در دهه‌های گذشته کشاورزان این دیار اراضی زراعی را همراه با حقابه خریداری می‌کردند، اما در دهه‌های اخیر که جمعیت چهار گوشه کشور به تهران سرازیر شده، دغدغه تأمین آب آشامیدنی پایتخت‌نشینان سبب شده حقابه کشاورزان حسن‌آباد نادیده گرفته شود و کم‌آبی، زمین‌های کشاورزی را به بیابان‌های خشک تبدیل کند.
اکنون در دشت طلایی ری زمین‌های سرسبز به زحمت یافت می‌شود و مزارعی که در گذشته پر از خوشه‌های گندم و جو و ذرت و صیفی‌جات بودند، زمین‌های بایری هستند که کشاورزان به برکت و عایدی آنها چشم امید ندارند. «محرمعلی قاسمی» از کشاورزان قدیمی حسن‌آباد است. او می‌گوید: «قبلاً اینجا یک وجب زمین خالی پیدا نمی‌شد و در حسن‌آباد مرغوب‌ترین گندم کشور را تولید می‌کردیم، ولی حالا زمین‌ها خشک و اهالی بیکار شده‌اند. بسیاری از آنها در شهرک صنعتی شمس‌آباد مشغول شده‌اند و زمین‌های کشاورزی را رها کرده‌اند. کشاورز زمین بدون حقابه نمی‌خرد و فقط بسازوبفروش‌ها خریدار اراضی بایر هستند.»
«مهدی نفر» از اهالی حسن‌آباد است. او می‌گوید: «مردم حسن‌آباد از سال‌ها پیش درسد کرج حقابه داشتند، برای قانونی بودن مالکیت این حقابه علاوه بر قیمت زمین مبالغی پرداخت کرده‌اند و مالکیت آنها در سند ثبت شده، اما پس از سدسازی بر روی آب رودخانه این حقابه نادیده گرفته شده و آب سد به مصرف اهالی تهران می‌رسد.» در دوره‌های مختلف دولتمردان حل مشکل حقابه اهالی حسن‌آباد ری را وعده دادند، اما این وعده‌ها هنوز تحقق پیدا نکرده و مردم دشت طلایی ری هنوز چشم‌انتظار اختصاص منابع آبی و احیای زمین‌های کشاورزی خود هستند.
«علیرضا زند» از معتمدان و عضو شورای اسلامی حسن‌آباد است. او می‌گوید: «اگرچه آب سد کرج حقابه اهالی حسن‌آباد است و مطالبه آن حق قانونی آنها محسوب می‌شود، ولی در شرایط کنونی که تأمین آب آشامیدنی شهر تهران به معضلی جدی تبدیل شده، استفاده از رودخانه کرج برای مصارف کشاورزی عاقلانه به نظر نمی‌رسد. بنابراین برای آبیاری اراضی کشاورزی حسن‌آباد باید منابع آبی دیگری جایگزین شوند.
با توجه به امکانات مجهز و مناسبی که برای تصفیه و پاکسازی فاضلاب شهری به وجود آمده می‌توان نیاز بخش کشاورزی حسن‌آباد را از فاضلاب تصفیه‌خانه جنوب تهران تأمین کرد.» این قناعت اهالی حسن‌آباد به سهمی از پساب‌های تصفیه شده شهر تهران هم متولیان ری را بر سر لطف نیاورده تا پیش از آنکه بومیان و کشاورزان دشت طلایی ری شهر و دیارشان را ترک کنند، ساز و کار انتقال پساب‌های تصفیه شده به زمین‌های کشاورزی ری را تدارک ببینند.
- اما و اگرهای احیای نفرآباد
از ۲۰ سال پیش در محله نفرآباد کسی خشت روی خشت نگذاشته و همه خانه‌های قدیمی و باصفای نفرآباد به مخروبه تبدیل شده‌اند. در طرح توسعه حرم حضرت عبدالعظیم(ع) قرار بود املاک این محله همجوار حرم، تملک شوند تا برای توسعه فضای حرم و افزایش سرانه‌های شهری مورد استفاده قرار گیرند، اما این طرح در همان مراحل ابتدایی به دلیل کمبود اعتبار متوقف و اهالی محله نفرآباد در برزخ بلاتکلیفی گرفتار شدند.
در طول این ۲ دهه نسخه‌های بسیاری برای نفرآباد پیچیده شد و در دوره‌ای تصمیم گرفتند محله را به گورستان تبدیل کنند و در مقطعی برای تجاری کردن محله طرح و نقشه ریختند، ولی هیچ یک از این خواب و خیال‌ها تعبیر نشد و این محله اصیل و قدیمی هر روز ویران و ویران‌تر و اهالی راهی محله‌های دیگر شدند.
سرانجام سال گذشته مدیریت شهر تهران برای پایان دادن به بلاتکلیفی ۲۰ ساله و بازگرداندن شور زندگی به محله نفرآباد آستین بالا زد و با همکاری سازمان میراث فرهنگی طرحی تصویب کرد که اهالی با رعایت شرایطی، برای نوسازی خانه و محله خود اقدام کنند. در این طرح تراکم مجاز برای نوسازی املاک محدودیت دارد و ساخت و نمای بنا باید با معیارهای معماری ایرانی –اسلامی مطابقت داشته باشد، ولی اهالی محله این شرایط را عملیاتی نمی‌دانند و معتقدند اما و اگرهای طرح مانع اجرایی شدن آن می‌شود. «محسن تقوی‌راد» جزو شهروندان قدیمی انگشت‌شمار نفرآباد است که بلاتکلیفی و مشکلات محله را تاب آورده و هنوز در محله سکونت دارد.
او می‌گوید: «در این طرح فقط مجوز ساخت ۳ طبقه به مالک داده می‌شود و برای هیچ سازنده‌ای نمی‌صرفد که با این تراکم ساختمانی برای تخریب و نوسازی املاک اقدام کند.» تقوی‌راد قراردادن این محدودیت را باعث به ثمر نرسیدن طرح می‌داند و می‌گوید: «اهالی نفرآباد دوست ندارند افتخار همسایگی با حرم سیدالکریم(ع) را از دست بدهند و اگر امکان نوسازی به صرفه و اقتصادی برایشان فراهم شود مجبور نمی‌شوند خانه‌های خود را با قیمت پایین حراج کنند و در محله دیگری ساکن شوند.»
«مهناز عباسی کوهپایگانی» شورایار محله نفرآباد است. او می‌گوید: «در این طرح حداکثر ارتفاع مجاز ۱۰ ونیم‌متر (شامل ۲ طبقه یا با محاسبه زیرزمین ۳ طبقه) تعیین شده که با محاسبه هزینه‌های ساخت‌وساز مقرون به صرفه و اقتصادی نیست.» عباسی کوهپایگانی عضو کارگروه معماری و شهرسازی شورایاری محله نفرآباد است.
او تعریف چهارچوبی مشخص و غیرقابل انعطاف برای ساخت پلاک‌های این محله را صحیح نمی‌داند و می‌گوید: «در طرح نوسازی محله، مالکان موظفند خانه‌های خود را به‌صورت طبقاتی نوسازی کنند، ولی اغلب خانه‌های اهالی کوچک و کم‌متراژ است و با این شیوه ساخت به ملکی دوبلکس تبدیل می‌شوند. چنین شرایطی برای سرمایه‌گذار منفعت اقتصادی ندارد و سرمایه‌گذاران در نوسازی املاک مشارکت نمی‌کنند. اهالی هم به تنهایی و بدون مشارکت سرمایه‌گذار توان پرداخت هزینه‌های ساخت‌وساز را ندارند.» عباسی الزام اهالی به استفاده از مصالحی مانند درهای ورودی سنتی را باعث بالا رفتن هزینه ساخت‌وساز می‌داند و معتقد است تا زمانی که شرایط نوسازی پلاک‌ها برای مالکان تسهیل نشود، طرح احیای محله نفرآباد به ثمر نمی‌رسد.
- کوه بی‌بی شهربانو در تصاحب کوه‌خواران
مثل خوره به جان کوه افتاده‌اند و آن را می‌جوند. نه ارزش و اصالت تاریخی کوه دستشان را می‌بندد و نه هویت و قداست مذهبی بقعه بی‌بی شهربانو که در دل کوه جای گرفته است، مانع آنها می‌شود. حتی ویژگی‌های زمین‌شناسی این کوه چند صدساله هم مجابشان نمی‌کند که با وسایل مکانیکی غول‌آسا پیکرش را زخمی نکنند.
۴۸ سال پیش که کارخانه سیمان ری در دامن کوه بی‌بی شهربانو فعالیت خود را آغاز کرد، بر اساس قانون قرار بود پس از مدت کوتاهی تعطیل شود و صاحبان سرمایه چشم طمع از قامت کوه بردارند، اما حتی با گذشت ۳۶ سال از تعطیلی این کارخانه سنت کوه خواری آن بر جا مانده و در سایه سکوت و بی‌توجهی مسئولان، کارخانه سیمان تهران و بسیاری از صنایع معدنی غیرمجاز کمر به بلعیدن تمام و کمال کوه بی‌بی شهربانو بسته‌اند. «احمد ابوحمزه» که در تاریخ و گذشته ری چند دهه تحقیق کرده است، درباره ارزش تاریخی و هویتی کوه بی‌بی شهربانو می‌گوید: «دشت ری که در پای کوه‌های بی‌بی شهربانو قرار گرفته ۹ هزار سال قدمت تمدنی دارد و تمدن ری، تهران و حتی کشور از این مکان نشأت گرفته و رشد کرده است.
کوه بی‌بی‌شهربانو که در گذشته محافظ طبیعی ری به شمار می‌آمد با فعالیت کارخانه سیمان و سایر صنایع معدنی به سرعت در حال نابودی است.» آثار زیان‌بار وجود کارخانه سیمان در دامن شهرری به کوه خواری محدود نمی‌شود و خطراتی مانند ناایمن شدن خانه‌های اهای محله امین‌آباد را به دنبال داشته است.
«اسماعیل قهرمانی» از اهالی محله امین‌آباد است. او می‌گوید: «تخته سنگ‌های عظیمی که به مصرف کارخانه سیمان و معادن شن و ماسه می‌رسد، با انفجار مواد منفجره قوی از کوه جدا می‌شوند و بر اثر ارتعاش این انفجارها دیوار خانه‌های اهالی محله امین‌آباد ترک‌های عمیق برمی‌دارند.» او به اثر فعالیت کارخانه سیمان در آلودگی هوای ری اشاره می‌کند و می‌گوید: «ناراحتی‌های تنفسی و مشکلات قلبی از بیماری‌های شایع مردم محله امین‌آباد است که به دلیل دود و دم کارخانه سیمان و گرد و غبار کند و کاو کوه نصیبمان شده است.» ابوحمزه آلودگی‌های زیست‌محیطی کارخانه سیمان را عامل از بین رفتن طبیعت زیبای کوه بی‌بی شهربانو عنوان می‌کند و می‌گوید: «بر اثر آلودگی هوا درختان دامنه کوه بی‌بی شهربانو در حال خشک شدن هستند و تعداد پرندگان این زیست‌گاه طبیعی هر روز کمتر می‌شود.»
غیرقانونی بودن فعالیت طولانی مدت کارخانه سیمان در مجاورت کوه بی‌بی شهربانو نکته مهمی است که این پژوهشگر تاریخ به آن اشاره می‌کند.
او می‌گوید: «در قانون برداشت کوتاه‌مدت از کوه بی‌بی شهربانو برای تأمین مواد اولیه کارخانه سیمان ری مجاز شناخته شده، ولی در حالی که کارخانه سیمان مراحل تبدیل شدن به موزه صنعت را طی می‌کند، هنوز هم کارخانه سیمان تهران و کارگاه‌های تولید شن و ماسه مجاز و غیرمجاز هر روز بیشتر از گذشته به این ثروت خدادادی و ارزشمند ملی دست درازی می‌کنند.» وجود متولیان متعدد برای صیانت از کوه بی‌بی شهربانو سبب شده این میراث طبیعی ایرانیان در اختیار کوه خواران باقی بماند. اداره میراث فرهنگی و گردشگری ری، سازمان صنایع و معادن استان تهران، اداره محیط‌زیست شهرستان ری، شهرداری منطقه ۲۰ و ده‌ها مرجع دیگر متولی حفظ و حراست از کوه بی‌بی شهربانو هستند.
- خطر فرونشست زمین در کمین شهرری
شهر ری که در ضلع جنوبی پایتخت واقع شده، در گستره نشست دشت شهریار قرار گرفته و این همجواری سبب شده سرعت نشست زمین در این منطقه به مرز بحران برسد. کارشناسان بر این باورند که سنتی‌بودن بخش کشاورزی دشت شهریار در بروز این بحران نقش بسزایی داشته است. کمیسیون کشاورزی آب و صنایع غذایی کشور از نخستین مراکزی بود که با طرح خطر فرونشست دشت‌های کشور، زنگ هشدار را برای ساکنان و مسئولان منطقه ۲۰ به صدا درآورد.
نایب رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع وابسته، معتقد است این روزها که کمبود آب و کاهش ذخیره آب سفره‌های زیرزمینی به معضل اساسی مناطق جنوبی شهر تهران تبدیل شده، خطر فرونشست زمین در شهرری ابعاد جدی‌تری پیدا می‌کند. «امیر یوسفی» می‌گوید: «اعداد و ارقام، رکوردداری دشت شهریار و مناطق همجوار آن در پدیده فرونشست زمین را نشان می‌دهد. متوسط فرونشست زمین در شهر تهران ۵ سانتیمتر و در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر است که رتبه نخست در استان تهران و ایران به شمار می‌آید. این رکورد وحشتناک است. سطح آب‌های زیرزمینی در چاه‌های منطقه ۲۰ متر پایین‌تر رفته و مناطق شهری اطراف را هم تحت تأثیر قرار داده است.»
او قطع حقابه بخش کشاورزی ری در سرعت نشست زمین را مؤثر می‌داند و می‌گوید: «فشار بیش از اندازه به منابع آبی، دشت شهریار را با خطرات جدی روبه‌رو کرده است. درطول ۴ دهه اخیر بخش کشاورزی و شهرنشینی دشت شهریار رشد نامتوازنی داشته و برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی به میزان قابل توجهی افزایش پیدا کرده است. قطع حقابه شهریار از سد کرج و عدم اختصاص حقابه از سد طالقان فقط بر بخش کشاورزی تأثیر نمی‌گذارد و افزایش برداشت از آب سفره‌های زیرزمینی، این بحران را دامن زده است.» مدیریت نشدن منابع آبی شهرری بر فرونشست زمین‌های این محدوده مؤثر بوده است.
یوسفی توضیح می‌دهد: «مدیریت نشدن منابع آب دشت شهریار در رقم خوردن این فاجعه بی‌تأثیر نیست و بخش کشاورزی این منطقه به تغییر و تحولاتی اساسی نیاز دارد. بهتر است بگوییم کشاورزی سنتی و بدون تدبیر این فاجعه را به بار آورده است.» در گذشته قنات‌های بسیاری در شهرری جریان داشتند که با جمع‌آوری آب‌های سطحی از فرونشست زمین پیشگیری می‌کردند و در این پدیده نقش کندکننده داشتند. قنات‌های ری در محله‌های دولت‌آباد، شهادت، جوانمرد قصاب و صفائیه متمرکز بودند. امروز این قنات‌ها کارکرد گذشته خود را تا حدود زیادی از دست داده‌اند و تجهیزات آبرسانی مدرن نقش آنها را کمرنگ کرده‌اند.
در کنار کاهش کارآیی قنات‌ها، عوامل دیگری هم مانند ساخت‌وسازهای فراوان، گودبرداری‌های عمیق، حفاری مترو و... هم در بروز پدیده فرونشست زمین ری تأثیرگذار بوده‌اند. ریزش خیابان شهید غیوری در اواسط شهریور ماه ۹۸ نمونه‌ای از نشست‌های بزرگ و جدی منطقه ۲۰ است که بر اثر لرزش‌های دستگاه حفاری تونل مترو خط ۶ ایجاد شده است. شهرری بر روی گسل قرار دارد و این امر به نشست زمین در این منطقه سرعت می‌دهد.
