تنوع زیستی در محاصره مشکلات

محمدعلی یکتانیک؛ فعال محیط‌زیست


تغییرات اقلیمی الگوی بارش را در ایران به‌شدت دگرگون و زیستگاه‌های طبیعی کشور را با بحرانی بی‌سابقه روبه‌رو کرده است. خشکسالی گسترده امروز نه‌فقط تالاب‌ها، بلکه مراتع، رودخانه‌ها و جنگل‌ها را نیز در معرض نابودی قرار داده است. کاهش شدید منابع آبی موجب تضعیف جنگل‌های زاگرس و البرز شده و بستر بروز بیماری‌هایی را فراهم کرده که پیش‌تر دیده نمی‌شد. جنگل‌های هیرکانی هم که میراث طبیعی جهانی به شمار می‌روند، شرایط خوبی ندارند. از سوی دیگر، آتش‌سوزی‌های گسترده طبیعت را تهدید می‌کند؛ آتش‌سوزی‌هایی که هم ناشی از خشکی شدید پوشش گیاهی و هم در بسیاری موارد تعمدی است. خشکسالی نه‌تنها پوشش گیاهی، بلکه حیات وحش را نیز در تنگنا قرار داده است. کاهش منابع آبی حیوانات را ناگزیر به مهاجرت و ترک زیستگاه‌ها کرده است. 
 ایران با برخورداری از اقلیم‌های متنوع، زیستگاهی غنی برای گونه‌های گیاهی و جانوری است. بیش از ۱۰هزار گونه‌ گیاهی در کشور شناسایی شده‌اند، یعنی رقمی بیشتر از کل قاره اروپا. همچنین مسیر مهاجرت صدها هزار پرنده‌ از آسمان ایران می‌گذرد، اما این میراث طبیعی بی‌همتا با خشکسالی در معرض تهدیدی جدی قرار گرفته است. یکی از راهکارهای مطرح برای حفاظت از محیط زیست مشارکت مردمی است، اما به باور بسیاری از کارشناسان، این طرح بیش از آنکه جنبه اجرایی داشته باشد به شعاری تبدیل شده برای فرار از مسئولیت‌ها؛ به‌ویژه در زمینه مقابله با جرائم زیست‌محیطی، حفاظت مشارکتی به جایگاه قانونی محیط‌بانان آسیب زده و جسارت متخلفان را افزایش داده است. در حال حاضر، کمبود شدید نیروی محیط‌بان یکی از اساسی‌ترین مشکلات است. طبق آمار رسمی، ایران تنها یک‌نوزدهم استاندارد جهانی محیط‌بان در مناطق خشکی و یک‌پنجاهم در تالاب‌ها دارد. در حوزه‌های دریایی، حضور محیط‌بان‌ها عملا صفر است. حتی حضور هزاران همیار محیط‌زیست هم نمی‌تواند خلأ این نیروهای تخصصی را پر کند. در 4دهه گذشته، سازمان حفاظت محیط‌زیست نتوانسته سیاست‌های موفقی در پیش گیرد. کارشناسان معتقدند مشکل نه در مردم و نه در دولت، بلکه در ساختارهای داخلی محیط‌زیست و برخی کارشناسانی است که منافع شخصی خود را مقدم بر منافع ملی می‌دانند. تنها راه‌حل پایدار این معضل اجرای کامل و قاطع قانون است. تجربه موفق قانون بستن کمربند ایمنی در رانندگی نشان داده که قانون اگر جدی گرفته شود، می‌تواند رفتار عمومی را تغییر دهد. اما به‌ نظر می‌رسد در حوزه محیط‌زیست اراده‌ای برای اجرای قانون وجود ندارد.