رسانه‌های مجازی ساختارشکن
مسعود هوشیار:
با مدرنیته، جهان به‌سمت تغییری مداوم رفت و جوامع در وضعیتی قرار گرفتند که ناچار از تغییر شدند. به‌تعبیر مارشال برمن در کتاب تجربه مدرنیته، با زایش مدرنیته، جهان مدرن در وضعیت گردابی قرار گرفت که همواره در حالت «شدن و صیرورت» دائمی است. این جهان در حال شدن و تغییر به‌شدت ساختارهای جهان (پارادایم) سنت را در هم کوبید. درواقع مدرنیته در مقابل ساختارهای جهان سنتی به‌پا خاست تا الگوهایی را که سده‌های متمادی بر زندگی و ذهن انسان سنتی حاکم بود به‌هم بریزد و الگوهای تغییرپذیر خود را حکمفرما کند. مدرنیته پایه‌های هرآنچه را استوار بود، سست و ریشه‌های هرآنچه را در اعصار ریشه‌دوانده بود ضعیف کرد. با این دید در جهان مدرن به‌تعبیر مارکس «هرآنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود. هرآنچه مقدس است دنیوی می‌شود» و ناپایداری شدیدی در همه سویه‌های زندگی فردی و اجتماعی انسان به‌وجود می‌آورد؛ بنابراین «همه روابط ثابت و منجمد همراه با عقاید کهنه و محترم وابسته به آنها به حاشیه رانده می‌شود و تمامی روابط تازه‌شکل‌یافته قبل از آنکه استوار شوند منسوخ می‌گردند».
از این چشم‌انداز، تغییرات سریع سبب می‌شود که امروزه جمله «در دوره ما این امکانات نبود» بسیار شنیده شود و متولدان هر دهه‌ای خود را با متولدان دهه جدید مقایسه کنند. با نکته‌های پیش‌گفته باید یادآوری کنم که مدرنیته ساختارشکن است و پیوسته الگوهای از پیش موجود و جاافتاده را با الگوهای تازه‌یافته دگرگون می‌کند اما دگرگونی این ساختارها به ابزار نیاز دارد.
یکی از این ابزارها، انواع رسانه‌ها و به‌ویژه دنیای مجازی است. دنیای مجازی از کارآمدترین ابزارهای جهان مدرن است. این رسانه ساختارهای زندگی سنتی را با سرعت بیشتری تغییر می‌دهد. یکی از این تغییرات از میان برداشتن مرزهای خط‌کشی‌شده جهان سنتی است. امروزه هر فردی چندین برنامه کاربردی (اپلیکیشن) روی گوشی همراهش دارد. این برنامه‌ها علاقه‌مندان بسیاری را به‌خود جذب کرده است تا آنجا که اگر به جمع‌های دوستانه یا خانوادگی دقت کنید می‌بینید هر کسی سر در گوشی‌اش دارد و در حال رصد پیام‌های گروه‌ها و شبکه‌هایی است که در آنها عضویت دارد؛ چراکه با برجسته‌ترشدن فردیت انسان‌ها در جامعه مدرن این نیاز قوت یافته است.
در واقع، مدرنیته با نیازسنجی‌های انسان امروز، فردیت او را برجسته کرد و به خواسته‌های فردی‌اش احترام گذاشت. در نتیجه این نیازسنجی، قدرت انتخاب افراد افزایش یافت. تا پیش از برجسته‌شدن فردیت افراد، تلویزیون رسانه پرکاربردی بود و افراد در جمع خانواده و دوستان با دیدن برنامه‌های تلویزیونی به لذتی جمعی و نیز به خواسته فردی خود می‌رسیدند.
این نیاز به‌تدریج فردی‌تر و شخصی‌تر شد تا اینکه اکنون هر فردی با گوشی‌اش آزادی‌ها و انتخاب‌های فردی‌اش را دارد. پیش از آمدن دنیای مجازی، نیاز به فردی‌شدن رسانه ارتباط‌جمعی احساس می‌شد و در گفت‌وگوها و بحث‌هایی که بین اعضای خانواده برای انتخاب شبکه مدنظرشان درمی‌گرفت این نکته به‌روشنی خود را نشان می‌داد. از این دید، ارزش‌گذاری به آزادی و تنوع سلیقه در انتخاب در رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون چندان کاربردی نبود. درواقع، اختلاف بر سر انتخاب شبکه موردعلاقه نیاز به فضاهای شخصی‌تر را به‌وجود آورد و از درون همین نیاز، شبکه‌های مجازی و برنامه‌های کاربردی سر برآوردند.
بنابراین، حفظ و ارزش‌گذاری به حریم خصوصی مهم‌ترین ویژگی دنیای مجازی است. فضای مجازی بسیار شخصی‌تر از رسانه‌های جمعی دیگری مانند تلویزیون و ماهواره است. فردی که از این برنامه‌های کاربردی (اپلیکیشن) استفاده می‌کند حریم شخصی و خصوصی خودویژه‌ای (منحصر به فرد) دارد و تا هر زمان که دوست داشته باشد در این حال و هوا می‌گردد و متن‌ها و عکس‌ها و ویدئوهای مدنظرش را رصد می‌کند.
استفاده از دنیای مجازی گاهی آنقدر شخصی می‌شود که به کاربر اجازه می‌دهد از میان افراد موجود در این جهان، تعدادی را دست‌چین و فقط با آنها گفت‌وگو کند. از این دید، رسانه‌هایی چون فیسبوک و اینستاگرام قابلیت به‌گزین‌کردن آدم‌های اطراف را به فرد می‌دهند.
همچنین خصیصه دیگر انسان امروز گرایش به‌دیدن تصویر است. دنیای مجازی این نیاز را نیز درک کرده است و با این چشم‌انداز در فیسبوک و اینستاگرام توجه فرد نخست به عکس جلب می‌شود و سپس اگر تمایلی داشت متن زیر آن را می‌خواند. در واقع، این رسانه‌ها به ولعِ دیدن و دیده‌شدن انسان امروز پاسخ داده‌اند.
تأثیر چنین فضاهایی تا آن اندازه است که کاربران این شبکه‌ها بیشترین زمان خود را صرف آن می‌کنند؛ با هم‌وندان (فالوورها) خود گفت‌وگو می‌کنند، جشن تولد می‌گیرند، در خرید لباس، کفش، ماشین، گوشی تلفن و دیگر وسیله‌هایی که نیاز دارند با آنها مشورت می‌کنند و عکس آن را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند. کارکرد دیگر فضای مجازی در دنیای امروز درهم‌شکستن تابوها و مرزهاست. در جهان سنت خط‌کشی مشخصی برای مرزهای بین انسان‌ها و نیز نظام حاکم بر افراد خانواده وجود داشت و تقریبا فرد در این چارچوب محصور بود.
این وضعیت برای زنان پیچیده‌تر و دایره ارتباطی‌شان تنگ‌تر بود. برای نمونه، در معماری سنتی، خانه‌ها دو بخش اندرونی و بیرونی داشتند که جای زن‌ها در بیشترِ زمان‌ها در اندرونی بود. اما جهان مدرن با خصیصه ساختارشکنی‌اش این مرزها را از بین برد. امروزه کاربران مجازی دیوارهای خانه‌ها را شکسته‌اند. هرکدام از اعضای خانواده در عین زندگی با هم و در همان لحظه ممکن است با دیگران در ارتباط باشند و گفت‌وگو کنند. با توجه به برجسته‌شدن حریم خصوصی، هر کدام از این کاربران، محدوه شخصی خودش را دارد و دیگر افراد خانواده حق درهم‌شکستن آن را ندارند.
ممکن است در افرادی که هنوز وجه سنتی شخصیت‌شان پررنگ است حساسیتی برای ارتباط اعضای خانواده با دیگران وجود بیاید که گاهی به درگیری لفظی یا فیزیکی منجر می‌شود. اما همین افراد پس از چندی از درگیری‌های هرروزه خسته می‌شوند و سرانجام با این تعارض درونی کنار می‌آیند. از دیگر ویژگی‌های فضای مجازی، نقد قدرت‌های سیاسی در جوامع است.
همیشه قدرت‌های سیاسی رسانه‌های متعددی را برای نشر افکار خود به‌کار می‌گیرند و با صرف هزینه‌های فراوان اندیشه‌های سیاسی خود را نشر می‌دهند. انسان در جامعه مدرن اسیر قدرت‌هاست و به‌تعبیر میشل فوکو قدرتی که به واسطه «سلطه خود بر بدن‌ها و بر خصلت مادی، نیروها، انرژی‌ها، حسیات و لذت بدن‌ها، آرایش و نحوه حرکت، جنسیت را تعیین می‌کند» اما دنیای مجازی همواره در مقابله با رسانه‌های قدرت است و به هرگونه کوتاهی و ضعف و نقصی واکنش نشان می‌دهد. تأثیر این فضاهای مجازی به اندازه‌ای است که قدرت‌های موجود همه سازوکارشان را به‌کار می‌گیرند تا در برابر آنان پاسخگو باشند و ایشان را راضی نگه‌دارند.
با این توصیف، زندگی پرافت‌وخیز در رسانه‌های مجازی دستاوردهای تازه‌ای برای بشر امروز داشته است که ساختارشکنی، به‌رسمیت شمردن حریم خصوصی، آزادی‌های فردی، تابوشکنی و نقد قدرت سیاسی از مهم‌ترین آنهاست.
