این گزارش ادای دینی است به دکتر «حسین کریمان» که اخیراً یکی از خیابان‌های ری به نامش مزین شده است
صاحب «ری باستان» فرزند آهار بود
رابعه تیموری
تاریخ تهران و حتی ایران به ری کهن مدیون است و تاریخچه این شهر باستانی شناسنامه پرافتخار پایتخت ایران به شمار می‌آید، اما ری باید قدردان «حسین کریمان» باشد که هویت فراموش شده و خاک گرفته‌اش را از گذشته‌های خیلی دور ذره ذره جمع‌آوری کرد و بدون زنگار و غبار در کتاب درخشان «ری باستان» به نمایش گذاشت. در این اثر کریمان، پیشینه پرافتخار ری که در سایه قلدری و یکه‌تازی تهران مغفول مانده بود، زیبا و هنرمندانه روایت شد و سایر تاریخ‌شناسان را به جست‌وجو در طالع این شهر واداشت. مرحوم کریمان بزرگ‌ترین و ارزشمندترین اثر پژوهشی و تاریخی خود را مجموعه ری باستان می‌دانست و حتماً خطا نکرده، اما سایر آثار استاد هم هریک گنجینه‌ای ارزشمند هستند که در زمینه تاریخ، علوم دینی، ادبیات و... نگارش شده‌اند. گزارش زیر درباره زندگی و آثار این پژوهشگر، نویسنده و ادیب بزرگ است که به تازگی یکی از خیابان‌های شهرری به نام او نامگذاری شده است.
سرنخ حکایت پژوهش‌های پر طول و تفصیل «حسین کریمان» درباره پیشینه شهرری به تحقیقات او در زمینه علوم اسلامی می‌رسد. کریمان وقتی مشغول نوشتن کتاب «طبرسی و مجمع‌البیان» بود، می‌خواست شرایط شیعیان ایرانی در عهد شیخ طبرسی را بیان کند، اما تحقیقاتش را از هر جا شروع می‌کرد، به نام شهر شیعه‌نشین «ری» می‌رسید. استاد در مطالعاتش متوجه شد شهر کهن ری که حتی برای پژوهشگرانی مانند او غریب و ناشناخته مانده، بر گردن تهران پرآوازه حقی بزرگ دارد. استاد اطلاعاتی را که از عظمت ری جمع‌آوری کرده بود، به‌صورت مختصر در کتاب طبرسی و مجمع‌البیان ذکر کرد. پس از انتشار کتاب این مطالب به اندازه‌ای مورد توجه صاحب‌نظران قرار گرفت که کریمان مصمم شد درباره ری کتاب مستقلی بنویسد. او برای پیدا کردن اجزای تاریخ ۸ هزار ساله ری روزها و شب‌های بسیاری را به مطالعه کتاب‌های تاریخی مورخان و شرق‌شناسان ایرانی، عربی و یونانی گذراند و کوچه‌پسکوچه‌های ری و مکان‌های تاریخی آن را وجب به وجب جست‌وجو کرد. حاصل این تلاش‌ها کتاب دوجلدی و کم‌نظیر ری باستان بود که در آن به‌صورت مفصل و مستند به موضوعاتی مانند تاریخچه ری در دوران پیش از ظهور اسلام، ری در دوران اسلامی، حوادث تاریخی و طبیعی ری، رجال و افراد مدفون در ری، ظرایف و ضرب‌المثل‌هایی که بر مبنای شرایط اجتماعی ری شکل گرفته، آبادی‌ها و روستاهای ری و... پرداخته است. دختر استاد کریمان درباره علاقه پدرش به ری می‌گوید: «پدرم آنقدر عاشق ری بود که می‌خواست نام یکی از باغ‌هایش را ری باستان بگذارد.»
از ری تا طهران و قصران
استاد کریمان در هر پژوهش خود به مواردی برخورد می‌کرد که با طرح پژوهشی او مرتبط نبود، اما جرقه فعالیت مطالعاتی تازه‌ای را در ذهن ناآرامش روشن می‌کرد که تا به ثمر نمی‌نشست، نمی‌توانست آرام بگیرد. در جریان نگارش کتاب ری باستان سنگ بنای کتاب‌های «قصران» و «تهران در گذشته و حال» گذاشته شد. بسیاری از اطلاعاتی که در منابع تاریخی پیشینه ری به دست می‌آمد، با تاریخچه طهران و قصران بی‌ارتباط نبودند و استاد با نظم و وسواس خاصی آنها را طبقه‌بندی و مرتب می‌کرد تا با تکمیل هریک دایره‌المعارف تاریخی تازه‌ای پدید آورد. امانتداری و دقت دکتر کریمان در روایت مطالب تاریخی زبانزد بود و کتاب «سیره و قیام زیدبن علی(ع)» آینه تمام نمای این ویژگی استاد است. «شکوه کریمان» تعریف می‌کند: «پدرم در مباحثه‌ای علمی درباره مقام و اقدامات زید(ع) مطلبی را عنوان کرده بود که به درستی آن اطمینان نداشت. او برای اطلاع از درستی صحبتش به تحقیق درباره این شخصیت دینی پرداخت و حاصل پژوهش‌های او کتاب «سیره و قیام زیدبن علی(ع)» بود که در چهارمین دوره کتاب برتر سال کشور برگزیده شد.» شهر قم از شهرهایی بود که استاد کریمان بیش از آنکه در کتاب‌ها و منابع تاریخی به دنبال هویت آن بگردد، در نشست و برخاست با مردمش و سرک کشیدن به گوشه کنار آن هویتش را جست‌وجو کرد. استاد کریمان پس از دریافت مدرک لیسانس رشته زبان و ادبیات فارسی از دانش‌سرای عالی، در مدارس شهر قم به دبیری مشغول شد و در کنار آموزش به بررسی جغرافیای این شهر پرداخت. نقشه جغرافیایی دقیق و معتبری که کریمان با قدم زدن کوچه و خیابان‌ها و محله‌های قم تهیه کرده، هنوز هم مورد استناد جغرافیدانان قرار می‌گیرد و کتاب «جغرافیای شهر قم» که از آثار اوست، مرجع کاملی برای معرفی شهر قم به شمار می‌آید.
کریمان طبع شعر داشت
دکتر کریمان در مدت اقامت در قم همزمان با تدریس و پژوهش، در حوزه علمیه هم به تحصیل علوم حوزوی پرداخت. او پس از دریافت مدرک دکتری خود در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه شهید بهشتی(ملی سابق) به تدریس پرداخت و تا آخر عمر ۸۰ ساله‌اش از مدرسان این دانشگاه بود. برکت وجود مرحوم کریمان برای فرهنگ و تاریخ طهران قدیم و امروزی، به دوران حیاتش محدود نشده و فرزندانش کتابخانه او را که شامل مجموعه نفیسی از آثار استاد و بیش از ۲ هزار جلد کتاب ارزشمند دیگر است، به دانشگاه شهید بهشتی اهدا کرده‌اند. دختر استاد می‌گوید: «پدرم در علوم مختلف به تحقیق و پژوهش می‌پرداخت. او هر کتابی مطالعه می‌کرد، توضیحاتی را در حاشیه آن می‌نوشت. پژوهشگران و همکاران پدرم ارزش مطالب دستنویس او را از متن بعضی از کتاب‌ها بیشتر می‌دانند.» استاد یکی از مرغوب‌ترین باغ‌های خود را برای فعالیت‌های فرهنگی وقف کرده است. دختر خلف مرحوم کریمان تعریف می‌کند: «پدرم یک باغ ۷ هزار متری را برای برنامه‌های فرهنگی به دانشگاه شهید بهشتی اهدا کرده است. در زمان حیاتش شخصی به اشتباه محدوده باغ را چند متری کمتر تعیین کرده و قسمتی از باغ اهدایی جزء املاک شخصی پدرم شده بود که با صرف هزینه زیادی آن را اصلاح کرد.» دختران خانواده کریمان از مهربانی‌های پدر خاطرات زیادی دارند. «ویدا» تعریف می‌کند: «پدر مرحومم طبع شعر داشت و وقتی می‌خواست مطلبی را برای فرزندان و نوه‌هایش تعریف کند، آن را به نظم در می‌آورد. او در مراسم ازدواج من و خواهرانم، برای هریک از مهمانان چند بیت شعر می‌سرود و نام مهمان را در این اشعار ذکر می‌کرد.»
پدر مهربان خانواده کریمان
حسین کریمان فرزند یکی از ملاکان سرشناس روستای «آهار» بوده و می‌توانست بدون دود چراغ خوردن و تحمل رنج علم‌آموزی زندگی مرفه و آسوده‌ای داشته باشد، اما شوق دانستن از کودکی با او همراه بوده و سبب شده زندگی پرتلاش و پرجنب و جوشی را پشت سر بگذارد. ویدا کریمان می‌گوید: «پدرم نبوغ خاصی داشت و در نوجوانی به تنهایی و بدون مربی زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و عربی را آموخت. او در نقاشی و خوشنویسی علاقه و استعداد زیادی داشت و هر روز بعد از نماز صبح به مشق خوشنویسی مشغول می‌شد.»یکی از تفریحات دلچسب نوه‌های استاد، گشت‌وگذارهای عصرانه روزهای سه‌شنبه بود که پدربزرگ آنها را به مکان‌های ییلاقی تهران می‌برد، اما در این تفریحات خانوادگی کافی بود محلی تاریخی یا اشیای قدیمی بر سر راه آنها قرار بگیرد تا پدربزرگ دانا مو به مو درباره آن توضیح دهد و به همین بهانه فرزندان و نوه‌هایش را با گوشه‌ای از فرهنگ و تمدن کشورشان آشنا کند. کریمان سفرهای تحقیقاتی و پژوهشی زیادی به خارج از کشور داشته که در بسیاری از آنها خانواده‌اش او را همراهی کرده‌اند، اما عشق او به وطن و مردم کشورش سبب شده هیچ دعوت و پیشنهادی را برای زندگی در غربت نپذیرد. استاد کریمان تا آخرین روزهای زندگی از تحقیق و پژوهش دست نکشیده است. ویدا کریمان تعریف می‌کند: «پدرم در اواخر عمرش بر اثر بیماری پارکینسون نمی‌توانست دست راستش را حرکت دهد. او پس از تمرینات سختی موفق شد با دست چپ بنویسد و به فعالیت‌های پژوهشی خود ادامه دهد. با پیشرفت بیماری پدرم دیگر قادر نبود با دست چپ هم بنویسد و با ماشین تحریری قدیمی مطالب را تایپ می‌کرد. او اواخر عمرش که روی صندلی چرخدار می‌نشست و توان استفاده از ماشین تحریر را هم از دست داده بود، حاصل تحقیقاتش را با صدای لرزان روی نوار کاست ضبط می‌کرد.»استاد کریمان ۲۰ آذر سال ۱۳۷۲ در سن ۸۰ سالگی بر اثر سکته قلبی از دنیا رفت و در شهر قم به خاک سپرده شد. همسر مهربان استاد، یک سال پیش از او فوت کرد. او «صدیقه» نام داشت و استاد «اخترالزمان» صدایش می‌زد. مرحوم کریمان به خوبی آگاه بود اخترالزمان در تقسیم بار زندگی مشترک و تربیت ۶ فرزندشان سهم زیادی را به دوش می‌کشد و در سایه فداکاری اخترالزمان، حسین کریمان می‌تواند با خیالی آرام و آسوده به تحقیق، تدریس و پژوهش بپردازد.
خانه موزه‌ای به نام کریمان
خانه پدری «حسین کریمان» در کوچه‌پسکوچه‌های پرپیچ و خم روستای آهار قرار گرفته است. بسیاری از آثار ارزشمند استاد «حسین کریمان» در این خانه دنج و باصفا تألیف شده است. بر روی دیوار این خانه تابلو کوچکی با عنوان «خانه‌موزه کریمان، نویسنده، لغت‌شناس، مورخ و جغرافیدان ایرانی» نصب شده، اما از ابتدای روستای آهار تابلو راهنما یا نشانه‌ای وجود ندارد که گردشگران و تازه‌واردان را از وجود این خانه‌موزه خاص مطلع کند. با تلاش دختران استاد در فضای داخلی خانه‌موزه، بافت سنتی بنا حفظ شده و معماری قدیمی آن از بین نرفته است. وقتی تازه واردی به موزه پا می‌گذرد، به محض ورود راهرو و بهارخوابی نقلی با ۲ اتاق روبه‌روی خود می‌بیند که در و دیوار آن با رنگ‌هایی شاد و وسایلی نوستالژیک تزیین شده‌اند. یکی از این اتاق‌ها که محل جمع شدن اعضای خانواده کریمان است، به اتاق «کرسی» شهرت دارد. سرمای زمستان روستای آهار به فرزندان مرحوم کریمان رخصت نمی‌دهد که در پاییز و زمستان در خانه پدری دور هم جمع شوند، ولی تابستان‌ها در این اتاق آتش کرسی به راه است.
اتاق دیگر مهم‌ترین بخش خانه‌موزه است و در هر گوشه آن تصاویر و عکس‌های کوچک و بزرگ استاد در مراسم و مناسبت‌های مختلف به چشم می‌خورد. در این اتاق تعدادی از تابلوهای خوشنویسی مرحوم کریمان، دست‌نوشته‌ها، نقشه‌های جغرافیایی و آثار پژوهشی او نگهداری می‌شود. حیاط خانه‌موزه زیبا، سرسبز و پر از‌دار و درخت است و تماشای آن از بهارخواب مرتفع خانه لذت‌بخش است. طبقه پایین خانه‌موزه به آپارتمان‌ها و سوئیت‌های نقلی تبدیل شده که معماری سنتی دارد و برای سکونت موقت و تابستانی اعضای خانواده فراهم شده است. بخشی از حیاط که در گذشته مطبخ و انبار مواد غذایی بوده، با بنایی مختصر و استفاده از تزیینات سنتی به سالن دنج و کوچکی برای برگزاری مراسم هنری و فرهنگی تبدیل شده است. دختران مهمان‌نواز مرحوم کریمان از هر گروه یا فردی که بخواهد از خانه‌موزه استاد بازدید کند با روی باز استقبال می‌کنند، ولی آنها به دنبال همراهان و مسئولانی دلسوز می‌گردند که در تبدیل این خانه خاص روستای آهار به مرکز فرهنگی پربروبیا به آنها کمک کند.
استاد ری‌شناس در ری ناشناس است
به تازگی مدیریت شهری منطقه ۲۰ خیابان حدفاصل میدان شهدای شاملوی شهرری تا پل شهید آوینی را به نام «دکتر حسین کریمان» نامگذاری کرده، ولی این شخصیت علمی که در یادآوری و معرفی هویت فراموش شده ری نقش قابل توجهی داشته، نزد اهالی ری چندان شناخته شده نیست.
«عصمت علی‌میرزایی» در یکی از شرکت‌های خصوصی شهرری کار می‌کند. او از نامگذاری خیابانی به نام کریمان بی‌خبر است و می‌گوید: «چنین اتفاقاتی باید با نصب بنر در معابر اصلی، تهیه و انتشار محصولات چندرسانه‌ای در شبکه‌های مجازی و روش‌های دیگر به اطلاع مردم برسد تا کنجکاوی آنها درباره این شخصیت‌های بزرگ فرهنگی و علمی برانگیخته شود.»علی‌میرزایی معتقد است باید در نهادها و مراکز اطلاع‌رسان مانند صدا و سیما به فعالیت‌ها و تلاش‌های شخصیت‌های برجسته معاصر بیشتر پرداخته شود. «صادق سجادیان» نامگذاری یکی از خیابان‌های ری به نام دکتر کریمان را از اقدامات مفید و مطلوب مدیریت شهری منطقه ۲۰ می‌داند و می‌گوید: «بهتر است تصویر یا سردیس این ری‌پژوه هم در این خیابان نصب شود.» سجادیان در شهرری سکونت دارد و با مطالعه تاریخ و گذشته این شهر با شخصیت مرحوم کریمان آشنا شده است. «حمید دولتی» از نوجوانان ساکن شهرری است. او با زندگینامه و فعالیت‌های دکتر کریمان آشنایی ندارد و می‌گوید: «چنین افرادی باید در فرهنگسراها و مراکز فرهنگی شهرری به شهروندان معرفی و خدمات آنها به نوجوانان شناسانده شود.»
آثار حسین کریمان
دکتر حسین کریمان از مؤلفان «دایره‌المعارف تشیع» بوده است. کتاب‌های دوجلدی «طبرسی و مجمع‌البیان»، «ری باستان»، «قصران» از آثار این نویسنده بزرگ به شمار می‌آیند. از دیگر تألیفات مرحوم کریمان می‌توان به کتاب‌های «آثار باقیمانده از ری باستان»، «تهران در گذشته و حال»، «سیره و قیام زیدبن‌علی(ع)»، «فرهنگ‌نویسی در ایران»، «جغرافیای دره رودبار»، «جغرافیای شهرستان قم» و «پژوهشی در شاهنامه» اشاره کرد. بیش از ۸۰ مقاله و رساله در موضوعات دینی و علمی و ادبی و تاریخی از مرحوم کریمان به جا مانده است. کتاب «سیره و قیام زیدبن‌علی(ع)» عنوان «برگزیده چهارمین دوره کتاب سال کشور» را دریافت کرده است.
