خطر فرونشست تدریجی سد مسجد سلیمان

 نادره وائلی‌زاده- خبرنگار

یکی دیگر از سدهای بزرگ خوزستان بحرانی شده است؛ فرونشست 6متری سد مسجدسلیمان، بیخ گوش شورابه‌های سد گتوند، نگرانی از وضعیت این سدها را دوباره به میان آورده است. مشکلات سد مسجدسلیمان (گدار لندر) روی رودخانه کارون در شمال شرق خوزستان، حالا با نامه نماینده آبادان افشا شده است. جلیل مختار در نامه‌ای به سازمان آب و برق نسبت به تخریب سد مسجدسلیمان هشدار داده و خواستار پاسخگویی این سازمان درباره علاج‌بخش نبودن و تبعات آن بر آب شور مخزن سد گتوند شد. سد گتوند در پایین‌دست سد مسجدسلیمان است که به‌دلیل جانمایی اشتباه و ساخته شدن روی گنبدهای نمکی تا سال97بیش از 10میلیون تن نمک در مخزن آن ته‌نشین شده بود. مختار در نامه خود گفته است: «خبرهای دریافتی از سد مسجدسلیمان حاکی از نشست سد و تخریب مغار این سد حساس و استراتژیک است؛ لذا با توجه به تبعات ناشی از خسارت هنگفت به بیت‌المال، به هم خوردن کیفیت و شوری شدید آب مخزن سد گتوند بر اثر تخریب این سد که تأثیر آن تا اروندکنار خواهد بود و ایجاد بحران ملی در تولید برق کشور و علاج‌بخش نبودن آن تاکنون گزارش کاملی از وضعیت موجود ارائه شود.»

مشکلات 20ساله
معاون سازمان آب و برق خوزستان در گفت‌وگو با همشهری تأیید می‌کند که فرونشست سد مسجدسلیمان که از زمان آبگیری آغاز شده بود به 6متر در بدنه سد رسیده است. مسعود حکمی توضیح می‌دهد: عملیات اجرایی سد مسجدسلیمان در سال71توسط شرکت آب و نیرو آغاز و آبگیری در سال81به‌دلیل وقوع سیلاب در شرایط خاص و با سرعت بالایی انجام شد که بخش مهمی از مشکلات بدنه ازجمله فرونشست در چند قسمت را به‌دنبال داشت.
این سد باوجود مشکلات در سال87تحویل سازمان آب و برق شد، ولی از ابتدا مشکلات بدنه، برم‌های جناحین و مغار نیروگاه و ترانسفورماتور به شکل واضح خودنمایی می‌کرد؛ به همین دلیل با انتخاب مشاوران ذیصلاح وضعیت سد و تاسیسات جانبی را بررسی کردیم که مشاور طراح (شرکت ژاپنی نیپون کویی) پایداری سد را تأیید کرد.
وی می‌افزاید: یکی از مشکلاتی که با آن مواجه هستیم، ریزش بخش‌هایی از برم‌های جناح راست سد به‌علت شیب نامناسب اجرا شده در زمان ساخت و نیز گرفتگی زهکش‌های احداثی و وجود لایه‌های مارنی سست در محل است. بخش مغار نیروگاه (تونل‌های قرارگیری ژنراتورها) نیز به‌دلیل اجرای نادرست میل مهارهای سقف و نیز تخلیه نشدن لایه رس موجود در زمان ساخت با مشکلاتی روبه‌رو و از آنجایی که خواص رس جذب بالا و تورم بر اثر این جذب است، منجر به جداشدگی تاندون‌ها و میل‌مهارها در بخش‌هایی از سقف نیروگاه شد.
حکمی با بیان اینکه بخش زیادی از نشست بدنه سد طبیعی و ناشی از نشست تحکیمی و بخشی به دلایل فنی است، ادامه می‌دهد: سازمان آب و برق با جلب نظر وزارت نیرو مطالعات علاج‌بخشی سد، بخش‌های ساختمانی نیروگاهی و برم‌های جناح راست را از سال96آغاز کرد. در فاز اول این مطالعات، اصلاح مغار و برم‌ها و جایگزینی ابزارهای نصب شده در بدنه سد که تقریبا تا 90درصد آسیب دیده بودند در دستور کار قرار گرفت. هم‌اکنون ابزارهای سد تا حدود 97درصد تکمیل و نصب شده‌اند. عملیات اجرایی مغار و برم‌های جناح راست نیز با 15درصد پیشرفت در حال انجام و مطالعات بدنه نیز از نیمه دوم سال99توسط شرکت مهندسی مشاور سد و تونل پارس آغاز شده است. به‌گفته وی، نتایج به‌دست آمده تاکنون نظریه شکست مصالح به‌کار رفته در بدنه(particle breakage) را تقویت کرده است‎؛ ضمن آنکه سد در شرایط پایداری قرار دارد. ارتفاع آزاد (free board) سد مسجد سلیمان حدود 10متر است که خطر نشست روگذر سد(over toping) را کاملا منتفی می‌کند و از سوی دیگر، جریان آب در پشت سد کاملا کنترل شده و شرایط ایمن برقرار است. همچنین نمونه‌برداری از هسته طی مطالعات گواه عملکرد مناسب آن است.
حکمی از اعلام هزینه مطالعات و علاج‌بخشی خودداری می‌کند و می‌گوید: با توجه به لزوم کنترل مطالعات، سازمان آب و برق پنل فنی متشکل از استادان و متخصصان صاحب‌نام را تشکیل داد که به‌صورت مداوم نتایج حاصل از مطالعات را پایش و آنالیز می‌کنند.
اکنون مراحل تکمیلی مطالعات در سایر بخش‌های پوسته در حال انجام است که پس از تکمیل مطالعات و مشخص شدن علت نهایی نشست‌ها طرح علاج‌بخشی بدنه تهیه و اجرا خواهد شد.
وی‌ درباره ریزش مغار و احتمال شکست سد و شور شدن آب‌های پایین‌دست سد تأکید می‌کند: مغار نیروگاه به هیچ عنوان ریزش نکرده و عملیات علاج‌بخشی سد کاملا تحکیمی و برای رفع خطرات احتمالی است و خطری نیروگاه را تهدید نمی‌کند و نگرانی درباره شکست سد وجود ندارد. اتفاق خاصی در این سد رخ نخواهد داد و در بدترین شرایط به‌دلیل ناچیز بودن حجم سد مسجدسلیمان در مقابل حجم مخزن سد گتوند (حدود 10درصد) تخلیه آن اثر سوئی بر مخزن سد گتوند ایجاد نخواهد کرد؛ ضمن آنکه تخلیه مخزن این سد در این شرایط نیز به‌صورت تدریجی و کنترل شده انجام خواهد شد؛ به‌صورتی که خسارتی متوجه سد گتوند نشده و تأثیری بر شوری پایین‌دست نداشته باشد.

فرونشست تدریجی
سد خاکی مسجدسلیمان با ارتفاع ۱۷۷ متر و حجم 2.6میلیون مترمکعب، یکی از بلندترین سدهای خاکی کشور از جنس سنگریزه‌ای با هسته رسی قائم است که در 25کیلومتری شهر مسجدسلیمان با هدف تامین ۲۰۰۰ مگاوات انرژی برقابی ساخته شده است. پیش از این استاد سیستم‌های سنجش از راه دور در مرکز تحقیقات علوم زمین (GFZ) و دانشگاه لایبنیز هانوفر آلمان در مقاله‌ای که در سال96منتشر کرد، خبر از ناپایداری و تهدید این سد داده بود. مهدی معتق در گزارش خود با کمک اطلاعات ماهواره‌ای نشان داد که با گذشت بیش از ۱۵سال از ساخت سد، فرونشستی به میزان تقریبی ۱۳سانتی‌متر در سال در روی تاج سد و در حدود ۷سانتی‌متر در سال در خاکریز پایین‌دست سد بر اثر تغییر شکل‌های ناشی از وزن بدنه سد و فشار آب مخزن ایجاد شده است. این محقق پیش‌بینی کرد این تنش‌ها منجر به ایجاد ترک در بدنه سد شود که در طولانی‌مدت پایداری سد را با خطر جدی مواجه خواهد ساخت.
عضو هیأت علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهیدچمران اهواز اما معتقد است هم‌اکنون خطری سد مسجدسلیمان را تهدید نمی‌کند.
جواد احدیان مشکل اصلی سد مسجدسلیمان را «نشست ناهمگون هسته سد» می‌داند و می‌گوید: هسته رسی دچار تغییر شکل شده و به پوسته فشار آورده است. سد از نیم تا 4متر فرونشست داشته که بیش از حد استاندارد است. در سدهای خاکی معمولا استاندارد نشست بسته به ارتفاع آنها متفاوت است که برای سد مسجدسلیمان 3-2.5متر محدوده آزاد درنظر گرفته شده است.
وی با بیان اینکه فرونشست به شرطی که در عملکرد سایر بخش‌ها اختلالی ایجاد نکند، مشکلی ندارد، می‌افزاید: نشست، جزءلاینفک یک سازه خاکی است، اما باید در محدوده مجاز باشد تا اساس سازه دچار اشکال نشود؛ در غیراین صورت باید راهکارهایی برای علاج‌بخشی اجرا شود. برای کاهش فرونشست سازه خاکی راهکارهایی اعمال می‌شود؛ ازجمله ایجاد تراکم قبل از بارگیری اما در ساخت سد مسجدسلیمان چون می‌خواستند زودتر به افتتاح برسد، تسریع صورت گرفت و فرصت نشست کافی به آن داده نشد که این مسئله بعد از آبگیری خود را نشان داد.
احدیان بر تکمیل مطالعات علاج‌بخشی تأکید می‌کند و می‌گوید: عملیات علاج‌بخشی روی هسته سد از حدود 5سال پیش شروع شد و تقریبا در کنترل مشکل موفق بودند. البته به‌دلیل تحریم و کمبود بودجه در 2سال گذشته این کار مغفول ماند و به اتمام نرسید؛ درحالی‌که برای جلوگیری از ادامه فرونشست و بررسی تراکم فعلی رس، باید مطالعات ادامه یابد. وی با بیان اینکه هم‌اکنون نگرانی از تأثیر بر سد گتوند وجود ندارد، ادامه می‌دهد: درصورتی که نیاز به تخلیه سد مسجدسلیمان برای بازسازی باشد، باید این کار به‌صورت آرام انجام گیرد؛ زیرا در سد گتوند به‌دلیل حجم بالای آب شور مخزن نمی‌توانیم آن را ناگهانی پر و خالی کنیم و باید ملاحظاتی صورت گیرد؛ در غیر این صورت دشت خوزستان را با فاجعه مواجه می‌کند. احدیان با بیان اینکه اغلب کارهای مشاوران در کشور کپی است و قانونی برای نظارت وجود ندارد، تصریح می‌کند: به ضرس قاطع می‌گویم بزرگ‌ترین اشکال جامعه مهندسی این است که مشاور تعهدی در زمینه تبعات کار خود ازجمله مشکلات زیست‌محیطی و اختلال در عملکرد سازه ندارد. متأسفانه به‌دلیل خلأ قانونی مرجعی نیز نداریم که مشاور را مجازات کنیم. البته دولت می‌تواند لایحه‌ای برای اصلاح ماده 56(خدمات خرید مشاور) بدهد و تبصره‌ای اضافه کند.

ادامه نگرانی از شوری کارون
سال‌هاست که سد‌سازی افراطی و بدون توجه به اثرات محیط‌زیستی و اجتماعی، با مخالفت متخصصان و دوستداران محیط‌زیست همراه است. کارشناسان بر این باورند شکسته شدن سدها اگرچه به‌ندرت رخ می‌دهد، اما خطر آن به هیچ عنوان قابل چشم‌پوشی نیست؛ خطری که ممکن است جان میلیون‌ها انسان و حیات‌وحش را تهدید کند.