قسم به نور

سارا کریمان

« نور همواره یکی از مهم‌ترین ملاحظات در معماری ایرانی بوده است که علاوه بر انطباق با طبیعت، ریشه در باورهای کهن نیز داشته است. قداست نور از دیرباز مایه اصلی بسیاری ازافسانه‌ها و مذاهب را شکل می‌دهد. نور مظهر پاکی است که با روشنی‌بخشی و گرما همراه است بر سیاهی، سرما و پلیدی فائق می‌آید و برکت و رزق می‌افزاید. آیین مهرپرستی(میترائیسم) نیز براساس ارج نهادن به نور و خورشید و ستایش پیروزی روشنی بر تاریکی است. همانطور که در طبیعت نیز چنین تکرار می‌شود. ازجمله نشانه‌های بازمانده توجه به نور و روشنایی و کاربرد آن در معماری، پنجره‌های آبگینه‌پوش چغازنبیل مربوط به سال 1250 قبل از میلاد است. مفتول‌های شیشه‌ای الوان به‌کار رفته در این بنا که امروزه در موزه‌های ایران و جهان در معرض دید است ازجمله کهن‌ترین کاربردهای شیشه در معماری است که ارتباط مستقیمی با توجه انسان به نور دارد. در سایر احوالات آدمی نیز اوضاع چنین است. در دوران اسلامی نور مظهر و تجلی خداوند بود و در معماری مساجد و اماکن مقدس شیوه‌های ورود و بازتابندگی آن درنظر گرفته می‌شد. گذشته از سبک زندگی و طراحی معماری امروز که ایجاز و اختصار حرف اول را می‌زند و آن چیزی معنا می‌یابد که کاربرد ضروری داشته باشد، پیش‌تر کاربرد عناصر در راستای خلق زیبایی و بروز باورهای دیرین به‌کار می‌رفت. ارسی، پنجره، شباک و روزن از عناصر معماری وابسته به نور هستند که ضمن رفع نیازهای روشنایی و فیزیکی سهم مهمی در زیبایی بنا ایفا می‌کنند. در معماری شهری نیز رواق‌ها و ساباط‌ها شیوه تعامل با نور را نمایان می‌سازند. خورشید و آفتاب موهبتی است برای شهرهای کویری ایران که در معماری ضمن بهره‌برداری از این ویژگی به ارائه‌ای برای زینت‌بخشی و تمایز نیز بدل شد. هماهنگی و ریتم در معماری ایرانی در بازی با نور و تکثیر آن نیز به وضوح مشاهده می‌شود. در خانه‌های مسکونی نیز میزان نور براساس اهمیت فضا طراحی می‌شده است. پنجره‌های ارسی یکی از مظاهر حضور و رفتار با نور در معماری ایرانی است که بهترین نمونه‌های آن را می‌توان در معماری مکتب تهران(قاجار) یافت. ارسی‌های به‌کار رفته در عمارت بادگیر و الماس کاخ گلستان با گره‌چینی‌های بسیار ماهرانه و ظریف از نمونه‌های مثال‌زدنی این هنر است.
ازجمله ویژگی‌های معماری مکتب تهران یا معماری قاجار تعامل و بهره‌گیری لطیف‌تر از نور است. شاید تسهیل در بازرگانی و دسترسی بیشتر به شیشه و آینه و به‌خصوص شیشه‌های رنگی که عمدتا وارداتی بودند را می‌توان از نقاط عطف معماری این دوران دانست که از تهران به سایر نقاط کشور گسترش یافته است.