رازهای سربه‌مهر «صرم»

روح‌الله کریمی-خبرنگار

از قم که راه بیفتید به سوی شهر کهک، تابلوی روستای «صرم» را در مسیر خواهید دید؛ روستایی با قدمت حداقل 3هزارساله که داستان‌های زیادی برای گفتن دارد، از مسجد و حمام صفویه تا امام‌زاده‌هایش و حتی مردمانی که در سینه، خاطرات نقل شده از پیشینیان را حفظ کرده‌اند. در 5کیلومتری شمال‌شرقی روستای صرم، تپه باستانی قرار دارد که به اعتقاد مردم این روستا بخشی از یک گورستان باستانی و باقی‌مانده‌ای از شهر «شلموتی» است که گفته می‌شود پس از توفان نوح به‌جا مانده‌است. هرچند خود روستای صرم امروز کم‌تر نام و نشانی از گذشته دارد، اما تپه صرم هنوز مکانی برای کشف و شهود درباره زندگی گذشته ایرانیان است. گورستان موجود دراین تپه تاکنون رمزهای بسیاری از زندگی مردم در گذشته دراین نقطه گشوده‌است.
3 هزارو 500 سال پیش، هنگامی که مردم حاشیه شمالی کویر مرکزی ایران، گل رس را با چرخ سفالگری به بشقاب و کوزه و کاسه تبدیل می‌کردند، آن را در کوره‌هایی مخصوص می‌گذاشتند تا برای مدتی طولانی درمعرض حرارت مداوم آتش، بیشترین میزان دی اکسید کربن را جذب کند و خاکستری شود؛ بر این ظروف که مدت‌ها پیش نوع سیاهش ساخته می‌شد، نام سفال خاکستری گذاشتند. تپه صرم یادگاری از این دوره و زمان است. این تپه از سال1378 در فهرست آثار ملی ثبت شده و آخرین فصل کاوش درآن حدود یکی‌دو ماه قبل به پایان رسیده‌است و هنوز آثار حضور کاوشگران را می‌شود درآنجا دید. ته سیگارهایی که اینجا و آنجا افتاده هم حکایت از تنهایی‌های بی‌پایان محافظان این تپه باستانی دارد. ظروف سفالی خاکستری رنگ لوله‌دار، لاوک‌ها (ظرف چوبین بزرگ و مدور دارای لبه‌ای کوتاه)، لیوان‌ها، فنجان‌ها و خمره‌ها و... اشیای فلزی مفرغی مانند سرپیکان، خنجر، زیورآلات، دستبند و حلقه ازجمله اشیای ارزشمندی بوده که در گذشته در این تپه کشف شده است.

تخریب بخشی از تپه با بلدوزر
این محوطه باستانی هم مانند دیگر فضاهای تاریخی تا مدت‌ها ناشناخته بود تا اینکه با دریافت گزارش‌های مردمی در سال ۱۳۷۵ مبنی بر تخریب بخشی از تپه توسط بولدوزر راه‌سازی، ازسوی اداره میراث فرهنگی استان، عملیات راه‌سازی متوقف شد. در ادامه در سال۱۳۷۶ حفاری برای دسترسی به حقایق نهفته دراین تپه آغاز و همین کاوش‌ها سبب شد تپه در سال۱۳۷۸ در فهرست آثارملی کشور به ثبت برسد. در کاوش‌های سال1380 نیز 5کارگاه به ابعاد ۵×۵ متر در مرکز و 4جهت اصلی تپه ایجاد و در ادامه به گورهای زیادی برخورد شد که این گورها دارای ساخت‌وساز خشتی به‌صورت توده‌هایی گاه انبوه است و تدفین در اطراف این توده‌ها انجام شده‌است. این گورها ازنظر تدفین بسیار قابل‌توجه هستند و تدفین‌ها همگی به شیوه جنینی یا خوابیده به پهلو با دست و پاهایی جمع شده صورت گرفته است. برخی از گورها گویا خانوادگی است، چراکه 3 یا 4نفر نزدیک به‌هم در یک گور به خاک سپرده شده‌اند. کارشناسان می‌گویند در خاک‌سپاری مردگان باستانی در صرم جهت و سمت خاصی رعایت نشده‌است و جهت تدفین‌ها از شمال شرقی تا شمال‌غربی ادامه دارد. این اجساد به احتمال بسیار زیاد رو به آفتاب دفن شده‌اند؛ یعنی با توجه به جهتی که خورشید در ساعت فوت او داشته او را به همان سمت خورشید دفن می‌کردند.

کشف 70گور
از کنار اجساد موجود در ۷۰گور کشف شده، آثار متعددی از جنس مفرغ، آهن و سفال نیز به‌دست آمده‌است که مشخصه بارز آن، سفال نوع خاکستری است که ازنظر تنوع، شکل و تعدد بی‌نظیر است و آنها را می‌توان تنها با آثار به‌دست آمده از تپه قیطریه مقایسه کرد. دفن این اشیا در حقیقت براساس اعتقاد این مردم به دنیای پس از مرگ صورت گرفته است و برای اطلاع امروز ما از وضعیت زندگی درآن دوران بسیار مفید است. ایرانیان باستان مانند هندیان و بسیاری از دیگر ملل عقیده داشتند مردگان در دنیای دیگر از این وسایل استفاده خواهند کرد. این تپه از همان ابتدای کشف، از دست سارقان میراث فرهنگی در امان نبود. در برهه‌های مختلف هم نیروی انتظامی و دیگر نهادها برای حفاظت از این محوطه تاریخی وارد میدان شدند؛ حتی امروز هم اگر روی این تپه قدم بزنید، آثاری از سفال‌های دوران باستان خواهید دید. روی گورها هم با کاهگل پوشانده شده تا فرسایش باد آنها را از دسترس محققان و آیندگان دور نکند. با این حال نحوه قرار گرفتن گورها نسبت به هم که نشان دهنده نوعی ساختار اجتماعی در آن عصر است، یکی از جذابیت‌های این بازدید فرهنگی محسوب می‌شود. تپه صرم در مکانی که به نسبت کویر قم خوش آب و هواست و در کنار شهرها و محوطه‌های باستانی بخش کهک، فضایی مورد علاقه برای دوستداران میراث فرهنگی و کسانی است که به گذشته این سرزمین افتخار می‌کنند.