عمر 158 ساله صنعت چاپ در یزد

سمیه گلابگیریان  | خبرنگار -یزد :

گفته می ‏شود گسترش فن چاپ پس از دوره فتحعلی شاه قاجار، رونق جدی گرفت. حدود سال 1203 هجری شمسی، چند چاپخانه فقط در تبریز و تهران مشغول به کار بودند. مدت زیادی نگذشت که فن چاپ و بهره‎برداری از آن به دیگر استان‎‎ها و شهرهای ایران توسعه پیدا کرد و بعد از تبریز و تهران، در شیراز و اصفهان و یزد نیز چاپخانه دایر شد.
«حسین مسرت»، پژوهشگر و محقق فرهنگی یزد، در تحقیقی به بررسی پیشینه صنعت چاپ در یزد پرداخته و برخی از کتب چاپ سنگی و روزنامه‎‎های قدیمی یزد را معرفی کرده است که به روش‎‎های ابتدایی چاپ و منتشر می‏‏شد.
این پژوهشگر فرهنگی می‎‎گوید: نخستین نشانه از وجود چاپخانه در یزد، چاپ کتابی با عنوان مجموعه «البدایه یا الهدایه» است که در سال 1277 هجری قمری؛ یعنی 28 سال پس از ورود صنعت چاپ سنگی به ایران، در کارخانه استاد ملا محمد فرزند آخوند ملا حسن، در شهر یزد چاپ شد. وی ادامه می‏‏دهد: اما نخستین چاپخانه به شیوه امروزی را «شیخ احمد مدیر»، سردبیر هفته‌نامه شیرکوه، در یزد بنیان گذاشت. این چاپخانه نخست به انجام چاپ ژلاتین می‌پرداخت و سپس با آوردن ابزارهای چاپ سنگی از اصفهان، نشریات یزد را به زیر چاپ سنگی می‌برد.

مسرت عنوان می‎‎کند: بعدها این چاپخانه هم ابزار حروفی سربی را از تهران خرید و روزنامه شیرکوه را چاپ می‏‏کرد تا اینکه در سال 1312 با راه‌اندازی چاپخانه گلبهار، تجهیزات سربی به گلبهار فروخته شد و وسایل چاپ سنگی به چاپخانه‎‎های کوثر و شهپر منتقل شد.
وی دومین چاپخانه یزد را چاپخانه کوثر می‎‎داند که شیرکوه هم در آن به چاپ می‏‏رسید و پس از آن گسترده‏‏ترین چاپخانه را «مدرس‌زاده اصفهانی» به نام «بنگاه ایران و گلبهار» بنیان نهاد که 90 درصد نشریات یزد در این چاپخانه به چاپ می‎‎رسید. این چاپخانه از سال 1312 هجری شمسی آغاز به کار کرده است و همچنان نیز در یزد به کار خود ادامه می‏‏دهد.
به گفته این محقق فرهنگ عامه یزد، چاپخانه گلبهار همه تجهیزات چاپ سربی چاپخانه شیرکوه را خرید و توافق شد حتی روزنامه شیرکوه به صورت رایگان در آنجا چاپ شود و این کار تا سال 1321 هجری شمسی که شیرکوه توقیف شد، نیز ادامه داشت. حتی تمامی کارکنان شیرکوه یکجا به چاپخانه گلبهار منتقل شدند و سال‎‎ها «شیخ مرتضی مدیر»، پسر احمد مدیر، در آنجا کار می‎‎کرد.

وی بیان می‎‎کند: کار عمده چاپخانه گلبهار به غیر از چاپ شیرکوه و دیگر نشریات یزد، چاپ هفته‎‎نامه گلبهار به سردبیری «محمد کیوانفر» از سال 1312 تا زمان توقیف در سال 1317 هجری شمسی بود.
وی همچنین می‎‎گوید: در این چاپخانه از آغاز تاکنون، کتاب‎‎های زیادی به وسیله چاپ سربی چاپ شده است که بنابر پژوهش «منوچهر آراسته» به حدود 60 کتاب می‌رسد و از آن جمله می‎‎توان به «تاریخ یزد» اثر عبدالحسین آیتی یزدی، «تاریخ یزد» اثر احمد طاهری، «دیوان قوام الشّعرای یزدی؛ وحشی شاعر کویر» اثر احمد ذوالقدر و «سالنامه فرهنگ یزد؛ تاریخ جدید یزد» اثر احمد کاتب یزدی اشاره کرد.
مسرت یادآور می‎‎شود: همزمان با این چاپخانه، «چاپخانه مدرسی» هم در یزد فعال بود و هفته‌نامه «باران بهار» به سردبیری «سید حسن شکوهی» در سال 1299 هجری شمسی و «وقف‌نامه ناظم‌التجار» به سال 1338 هجری قمری در آنجا به چاپ رسیده است.

به گفته وی، در گزارش هفته‎‎نامه «سفینه نجات» که به سردبیری «محمد صادق سفینه» در یزد چاپ می‎‎شد، اشاره شده است که این هفته‌نامه در مطبعه سفینه به سال 1325 هجری قمری چاپ می‎‎شده و چنان که آمده، این نشریه نخست با چاپ ژلاتین و سپس چاپ سنگی بوده است.مسرت ادامه می‎‎دهد: در سال‌های بعد در یزد چاپخانه‎های «شهپر» پیش از 1320 هجری شمسی و «پاینده» پیش از سال 1330 هجری شمسی پا به عرصه گذاشتند و با رونق کارهای چاپی، چاپخانه‎‎های دیگری در گوشه و کنار استان آغاز به کار کردند. نخستین چاپخانه شهرستانی، «چاپخانه خرد» به مدیریت خردمند در شهر تفت بود. این پژوهشگر فرهنگی در ادامه به معرفی برخی کتاب‎‎‏‏های چاپ سنگی و روزنامه‎‎های یزد از آغاز تا شهریور 1320 پرداخت:


کتاب‎‎های چاپ سنگی در یزد

«البدایه یا الهدایه»، قدیمی‌ترین کتاب موجود چاپ سنگی در یزد است. این کتاب تالیف «محمد نقی بن محمد باقر شریف یزدی» بوده که به سال 1277 هجری قمری در چاپخانه استاد ملا محمد، فرزند آخوند ملا حسن، چاپ شد. دومین کتاب که به احتمال زیاد در یزد چاپ سنگی شده است، «نخبه اللغات یا نخبه المیزان» تالیف «علی اکبر بن محمد جعفر لغوی یزدی» متعلق به سده 13 هجری قمری و کاتب آن «محمد جعفر بن محمد باقر جندقی» بود.«فتح‎‎نامه» سروده میرزا محمد فرخی یزدی، شاعر نامی یزد و در ستایش جنگاوری سردار جنگ، حاکم یزد در دوره قاجار علیه دزدان راه‎‎های یزد است. این کتاب به همت میرزا ابوالقاسم افتخار العلماء، سردبیر هفته‏‏نامه «معرفت یزد» در سال 1328 هجری قمری در قطع 24*17 در شهر یزد چاپ شده است.رساله «مسائل شرعی» گردآوری «عباس منصوری خراسانی» بوده که برابر با کتب فقهی آیت‌الله العظمی «سید محمد حسین طباطبایی بروجردی» است.این کتاب را «محمد‌علی دشتی» در سال 1382 هجری قمری در 112 صفحه و در قطع 13 * 19 در شهر یزد به چاپ رسانده است.‌