گفت و گو
گفت‌وگو با محمد زارع، نویسنده، مترجم و پژوهشگر فلسفه
استاد حکیمی زبان گویای عدالت بود
سعیده مرادی ـ خبرنگار
محمدرضا حکیمی، فقیه و مجتهد شیعه، فیلسوف، متفکر و نویسنده، 14فروردین1314 در مشهد متولد شد. او سال۱۳۲۰ تحصیلات خود را آغاز کرد و در سال۱۳۲۶ وارد حوزه علمیه خراسان شد و ۲۰سال از عمر خود را به تحصیل دروس مقدمات و سطح، خارج، فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و تقویم گذراند. از این عارف و حکیم بزرگوار با عناوینی چون «علامه»، «استاد»، «فیلسوف عدالت» و «مرزبان توحید» یاد می‌شود. کتاب الحیاه.. او که
دایره المعارفی اسلامی است، از شهرت و اعتبار خاصی در جهان اسلام برخوردار است. همچنین حکیمی از مُجَدِّدانِ مکتب معارفی خراسان، مشهور به مکتب تفکیک است که به جدایی دین از فلسفه و عرفان معتقد است. این فیلسوف برجسته، یکشنبه 31مرداد 1400 در سن ۸۶ سالگی درگذشت.
حال با محمد زارع که از دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دکترای فلسفه گرفته و عضو هیأت علمی دانشنامه جهان اسلام و از دوستداران و طرفداران اخلاق، شخصیت، آثار، قلم، تفکرات و سلوک محمدرضا حکیمی است، گفت‌و گو کرده ایم.
شخصیت و آثار استاد حکیمی چه ویژگی‌هایی داشت که همه طیف‌های فکری در اندیشه اسلامی او را می‌پسندیدند و مورد احترام‌شان بود؟
محمدرضا حکیمی یکی از خالص ترین پیروان و یادآوران عدالت علوی بودند و از این جنبه بود که علاقه داشتم آثار ایشان را مطالعه کنم. استاد حکیمی از این دنیا رفت و بی تردید وارد حلقه ای شد که حضرت علی(ع) سرحلقه آن است. چرا که او با علی(ع) و عشق به مکتب و یاران این حضرت زیست. استاد حکیمی در تمام عمر، عدالت علی(ع) را فریاد کشید و اگر پیش از انقلاب گوش شنوایی نیافت تا حدی طبیعی است، اما پس از انقلاب این موضوع تا حدی عجیب بود! ایشان می‌گفت اگر شیعیان می خواهند حکومت اسلامی تشکیل دهند تنها یک الگو دارند و آن حیات، عدالت، شجاعت و حکومت حضرت علی(ع) است و لاغیر. البته در انزوای سال‌های اخیر ایشان، خواست او برای عدالت مطابق حکومت حضرت علی(ع) همچنان ادامه داشت. گویی او بزرگ ترین فریادگر خالص و یادآور مخلصِ عدالت علی در زمانه ما بود. من با مطالعه پاره‌ای از نوشته های ایشان که با قلمی توانا، نافذ، فاخر و خیال انگیز به نگارش در می‌آمد، اشک در چشم ام حلقه می زد و با خود می‌اندیشیدم چرا عدالت علی تحقق نمی یابد؟ چرا تحقق نیافته است؟ آیا عدالت تحقق ناپذیر است؟
از بین آثار استاد حکیمی کدام یک را بیشتر می‌پسندید؟
همه آثار استاد بسیار غنی و باارزش است، اما از بین همه آنها، آثاری را که من به شدت می پسندم و بسیار به آنها علاقه‌مندم، کتاب‌های الحیاه..، شیخ آقا بزرگ تهرانی و علی (علیه السلام) است.
ممکن است بسیاری از مردم این فیلسوف و استاد بزرگوار را نشناسند. از دیدگاه شما کدام یک از آثار ایشان کمک می کند تا این دسته از افراد بتوانند درک بهتر و دقیق‌تری از استاد داشته باشند و با تفکراتشان بیشتر آشنا شوند؟
به نظر من مطالعه ترجمه فارسی الحیاه.. و مکتب تفکیک می‌تواند در معرفی شخصیت و تفکر استاد به آن دسته از افرادی که هیچ شناختی از این شخصیت بزرگوار ندارند، کمک بزرگی باشد.
با رفتن این فیلسوف بزرگ چه خلأ و نقصانی در حوزه اندیشه اسلامی ایجاد می شود؟
استاد حکیمی گویای یک عدالت خاص و خالص بود. با رفتن استاد عدالت نابی که ایشان یک عمر آن را فریاد می زدند پرچم‌داری چون ایشان ندارد. به اعتقاد من جانشینی هم بعد از ایشان وجود ندارد.
مکث
نگاهی بر مهم‌ترین آثار استاد محمدرضا حکیمی
از استاد محمدرضا حکیمی 49 اثر منتشر شده است که در ادامه تعدادی از مهم ترین و تاثیرگذارترین آثار ایشان را مرور می کنیم:
کتاب الحیاه..: این کتاب مجموعه‌ای از معارف اسلامی محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی و علی حکیمی است که تاکنون 12جلد از آن به چاپ رسیده است. این مجموعه کتاب که دایره المعارف اسلام و شیعه، بالاخص در زمینه اقتصاد اسلامی خوانده می‌شود، در کشورهای اسلامی مورد استقبال قرار گرفته و تاکنون به چندین زبان ترجمه شده است. اصل کتاب به زبان عربی است که احمد آرام آن را به فارسی برگردانده. الحیاه.. در 2 جلد اول خود به طور کلی به معارف اسلامی پرداخته است. جلد سوم تا ششم، خاص مبحث اقتصاد اسلامی است و شهرت کتاب هم بیشتر به جلدهای ۳ تا ۶ بر می‌گردد. در این کتب، نویسندگان از منظر آیات و روایات با نگرشی امروزی و ناظر به نیازهای اجتماعی به اقتصاد اسلامی و عدالت اقتصادی و اجتماعی پرداخته‌اند. جلدهای ۷و۸ این مجموعه توسط انتشارات دلیل ما به چاپ رسیده است که در زمینه جایگاه و ارزش انسان و مسئولیت‌های انسان در قبال خداوند، قرآن، معصومین و جامعه صحبت می‌کند. بخشی از جلد نهم این مجموعه با عنوان حکومت اسلامی در سال۱۳۹۱ توسط انتشارات دلیل ما منتشر شده است. این مجموعه بر اساس نظر نویسندگان آن تا ۱۴مجلد ادامه خواهد داشت. این کتاب همچنین سال۱۳۹۵ به عنوان کتاب سال برتر حوزه علمیه در همایش کتاب سال حوزه به همراه 8 اثر دیگر معرفی شد.
کتاب خورشید مغرب: این کتاب جایگاه ویژهای در میان کتاب‌های مربوط به امام عصر (عج) دارد. عنوان فرعی کتاب «غیبت، انتظار و تکلیف» است. در این کتاب تلاش شده تا مسئله مهدویّت از زوایای علمی، عقلی، تاریخی، روایی، قرآنی و ملل و نحل مورد بحث و بررسی قرار گیرد. خورشید مغرب، نخستین بار سال 1349 از سوی انتشارات غدیر و سال 1360 با افزودن مباحث و نکات جدید، به همّت دفتر نشر فرهنگ اسلامی بار دیگر چاپ و منتشر شد.
کتاب شیخ آقابزرگ تهرانی: این کتاب برای نخستین‌بار سال1382 چاپ شد که از 5مقاله تشکیل شده است. مقاله اول شرح حالی ساده و مختصر از شیخ آقابزرگ تهرانی و آثار این عارف و اندیشمند بزرگ است. مقاله دوم با نام نقطه‌های اوج در اهمیت گرامیداشت علما نگاشته شده و مقالات یادنامه در آن به اختصار معرفی شده‌اند. مقاله سوم در مورد زندگی سیاسی و اجتماعی امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) است. مقاله چهارم با نام 400کتاب در شناخت شیعه به موضوع شناخت اسلام شیعی و معرفی 400کتاب در این زمینه می‌پردازد. مقاله پنجم هم به موضوع علم در اسلام پرداخته و سپس وضع نابسامان انتشارات مذهبی را مورد بررسی قرار می دهد.
مکتب تفکیک: مکتب تفکیک که مکتب معارفی خراسان نیز خوانده می‌شود، مکتبی در علوم مذهبی شیعی است که پیروانش بر تفکیک آموزه‌های فلسفی از روش‌های دین‌شناسی تأکید دارند. این مکتب منتج از آموزه‌های میرزا مهدی اصفهانی در مشهد شکل گرفت. عنوان مکتب تفکیک نخستین بار به قلم محمدرضا حکیمی طی مقاله‌ای با همین نام در شماره ۱۲، سال نهم کیهان فرهنگی، در اسفند۱۳۷۱ معرفی شد و شهرت پیدا کرد. پس از آن سال۱۳۷۵ بود که استاد حکیمی کتابی با همین نام منتشر کرد و در آن به تفسیر دیدگاه‌های این مکتب و معرفی بنیانگذاران آن پرداخت.
