حرف آخر ظریف با مخالفان برجام

امیرمحمد حسینی ـ خبرنگار

 همیشه آخرین گزارش‌ها در واپسین روزهای هر دولتی، می‌توانند رنگ‌وبوی تاریخی به‌خود بگیرند. حتی بیش از آنکه مهم باشد این گزارش خطاب به چه نهادی و براساس چه‌تکلیفی نوشته شده است. درست مثل آخرین گزارش سه ماهه وزارت خارجه دولت دوازدهم به مجلس که دیروز منتشر شد. این گزارش شرحی است مفصل از آنچه در این ۸ سال بر توافق هسته‌ای گذشته است. گزارشی ۲۶۲ صفحه‌ای که ۴۴ صفحه از آن در ۱۴ بخش روایت نقطه آغاز توافق هسته‌ای و آخرین وضعیت مذاکرات احیای برجام در وین است و باقی صفحات گزارش نیز متن تمام نامه‌نگاری‌های غیرمحرمانه وزارت خارجه مرتبط با توافق هسته‌ای است.
این گزارش که ظریف آن را «و آخر دعوانا» به‌معنای «حرف آخر ما»  نامیده است، بیست و دومین گزارش 3‌ماهه برجام به مجلس محسوب می‌شود، در واقع تلاشی از سوی وزارت خارجه برای مستندسازی مفصل و دقیق درباره برجام است تا در آینده نیز قابل ارجاع باشد. جایی که گلایه‌های کمتر شنیده شده وزارت خارجه و در راس آن محمدجواد ظریف درباره موانع و مخالفت‌ها در مسیر اجرای برجام مطرح شده است. آن هم در روزهایی که به‌نظر می‌رسد سرنوشت توافق هسته‌ای به دولت سیزدهم و اصولگرایان سپرده می‌شود. چرا که دور هفتم مذاکرات احیای برجام در وین با وقفه‌ای 3 هفته‌ای روبه‌رو شده و تهران و واشنگتن هنوز تصمیمی درباره ادامه آن نگرفته‌‌اند. البته سخنگوی وزارت خارجه با اشاره به انتشار گزارش 3ماهه برجام تأکید کرده که پایان مذاکرات وین نزدیک است، هرچند اختلافاتی باقی مانده است. سعید خطیب‌زاده در ادامه توضیحات خود درباره گزارش 3ماهه برجام نیز گفته که این گزارش یک ارزیابی منصفانه و کارشناسانه داشته و پیشنهاداتی هم برای ادامه مسیر ارائه کرده است.
 
گزارش وزارت خارجه چه می‌گوید؟
گزارش وزارت خارجه با شرح دستاوردهای توافق هسته‌ای آغاز می‌شود. در این بخش به تفصیل و با آمارهای مختلف از رشد فزاینده فروش نفت پس از اجرای برجام تا افزایش روابط بانکی شرح داده شده است. براساس این گزارش صادرات نفت پس از اجرای برجام به دو میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز رسید. درحالی‌که در سال ۱۳۹۲ ایران نزدیک به ۹۷۰ هزار بشکه در روز نفت صادر می‌کرد که با ادامه تحریم‌های همه جانبه در آن مقطع این عدد   می‌توانست به صفر برسد. همچنین پس از توافق هسته‌ای ایران از لیست سیاه FATF خارج و روابط بانکی با دنیا به مسیر طبیعی خود بازگشت. در این دوره تعداد بانک‌های کارگزار خارجی از حدود نزدیک به صفر در سال 92به 200بانک رسید. همچنین قرارداد خرید 100فروند هواپیمای ایرباس و 20فروند هواپیمای ATR پس از اجرای توافق هسته‌ای در سال ۹۵ نهایی شد و تحریم‌های مرتبط با هواپیمایی ایران و کشتیرانی لغو شدند.

بخش دوم؛ پاسخ به انتقادها روی خطوط قرمز 
بخش بعدی گزارش وزارت خارجه با عنوان کوشش صادقانه برای رعایت خطوط قرمز به کم‌وکیف مذاکرات هسته‌ای و چالش‌های آن می‌پردازد. در این گزارش تأکید شده که تمامی خطوط قرمز هسته‌ای در این مذاکرات رعایت شد. در ادامه نیز اقدامات وزارت خارجه پس از بدعهدی آمریکا در اجرای توافق با تغییر دولت مطرح شده و سپس بخش خروج آمریکا از برجام توضیح داده شده است. در ادامه روایت وزارت خارجه تعهدات و اقدامات کم نتیجه اروپا پس از خروج آمریکا از برجام مطرح شده و سپس با آمارهای تفصیلی به تأثیر تحریم‌های آمریکا بر اقتصاد با عنوان «جنگ تمام‌عیار اقتصادی دولت آمریکا علیه مردم ایران» پرداخته شده است. وزارت خارجه در این گزارش توضیح داده که چطور تلاش کرده تا با استفاده از بندهای مرتبط با سازوکارها، اختلاف تعهدات هسته‌ای را کاهش دهد. در همین راستا گام‌های هشتگانه کاهش تعهدات ایران مورد توجه قرار گرفته است و سپس ماجرای توافق هسته‌ای به مجلس یازدهم و اجرای قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» رسیده است. قانونی که اصولگرایان مجلس یازدهم اعتراض بسیاری به دولت برای اجرای آن داشتند و حتی پرونده‌ای در شکایت از حسن روحانی برای استنکاف از اجرای این قانون تشکیل دادند. در ادامه این گزارش بخشی نیز با عنوان «شکست سیاست فشار حداکثری» آمده و به تلاش‌های ناکام دولت ترامپ در اجرای این سیاست اشاره شده است.

بخش سوم؛ تلاش برای احیای توافق از دست رفته
بخش بعدی این گزارش به تغییر دولت در آمریکا و سیاست حزب دمکرات برای بازگشت به توافق هسته‌ای می‌پردازد. وزارت خارجه در این گزارش توضیح داده که با روشن شدن تصمیم آمریکا برای بازگشت به برجام، مستندسازی برای ضرورت رفع تحریم‌ها آغاز شده و وزارت خارجه برای سلب اهرم‌های فشار آمریکا برای بازگشت متقابل به تعهدات هسته‌ای اعلام آمادگی کرده است. پس از شرح این روند، بخش سیزدهم گزارش «مذاکرات وین منطبق با سیاست قطعی نظام» آمده؛ جایی که وزارت خارجه روند گفت‌وگوهای احیای برجام در وین را توضیح داده و آخرین وضعیت مذاکرات را شرح داده است. تا اینجا وزارت خارجه داستان برجام در 8 سال گذشته را روایت کرده و ادامه ماجرا را به دولت سیزدهم سپرده است.

  و آخر دعوانا
بخش آخر با عنوان «و آخر دعوانا» سخن آخر و کمتر شنیده شده وزارت خارجه است. آخرین گزارش 3 ماهه وزارت خارجه روایتی است از داستان برجام از آغاز تا مذاکرات احیای آن در وین. روایتی که هر چند به نقد علیه دستگاه دیپلماسی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم و در صدر آن محمدجواد ظریف پایان نمی‌دهد اما می‌تواند در آینده محل ارجاع بحث‌ها پیرامون توافق هسته‌ای باشد.
 پایان‌بندی این گزارش کلیدی‌ترین دغدغه‌های ظریف طی 8سال مذاکرات برجامی را به دست می‌دهند. او خطاب به مخالفان و منتقدان سرسخت برجام یک بار دیگر تاکید کرده «نقد سازنده نیازمند ارائه پیشنهاد عملی و واقع‌بینانه است و نه صرفاً خرده‌گیری، حتی از نوع منصفانه. ارائه راهکارهای پیشنهادی از سوی منتقدین از یک طرف می‌تواند با تضارب‌آرا به انتخاب گزینه‌های برتر و کارآمدتر بینجامد و از سوی دیگر امکان تبادل‌نظر واقعی همراه با پاسخگوسازی کارگزاران را فراهم کند. همزمان باید پذیرفت که کارگزاران دیپلماسی و سیاست خارجی ــ از کارشناس، سفیر یا وزیر ــ تصمیم‌گیر نهایی نیستند و در همه جای دنیا مجری تصمیمات نهادهای بالادستی می‌باشند.»

 اگر سنگ‌اندازی‌ها نبود...
ظریف در جای دیگر با اشاره به اینکه مانع‌تراشی مخالفان مانع دستیابی به حداقل منافع سیاست‌ها می‌شود، تصریح دارد «هر سیاستی نقاط قوت و ضعف دارد. مخالفان یک سیاست ضمن اظهارنظر و نقد سازنده، نباید اجرای سیاست اتخاذ شده را مختل کنند. مانع‌تراشی مخالفان در اجرای سیاست‌های متخذه نه تنها باعث اصلاح آن سیاست نمی‌شود، بلکه موافقان سیاست را به سرسختی می‌کشاند، مانع دستیابی به حداقل منافع ناشی از آن سیاست می‌شود و همواره بهانه‌ای به‌دست طرفداران سیاست برای مخالفت با ارزیابی دقیق و بازنگری ضروری می‌دهد: که اگر سنگ‌اندازی‌ها نبود موفقیت حاصل می‌شد. به‌هرحال، هر سیاستی اگر درست اجرا شود منافعی دارد و اگر در زمان اجرا دچار دعوا در اصل سیاست گردد، یقیناً تمامی ضررهای مورد اشاره مخالفین واقع شده و هیچ‌یک از منافع متصور حاصل نمی‌گردد.»

شرکت‌های آمریکایی هم باید می‌آمدند
 وزیر امور خارجه کشورمان در توضیح آنچه برجام را با مانع مواجه کرد صراحتا اعلام می‌کند: اگر به‌عوض مناقشه و مجادله بر سر اینکه برجام پیروزی قطعی بود و یا شکست کامل ــ که حتماً هیچ‌یک نبود ــ همگی کوشیده بودیم بیشترین منفعت را از برجام ببریم، چه‌بسا شرایط به گونه‌ای دیگر رقم خورده بود. 
اگر از ابتدا در پی استفاده حداکثری از هر میزان دستاورد برجام ــ حتی در بدترین نگرش‌ها ــ بودیم و مقدار بیشتری سرمایه خارجی جذب کرده و تعداد بیشتری از شرکت‌ها از همه نقاط جهان را به کشور کشانده بودیم، تحریم ایران و اعمال فشار حداکثری بسیار دشوارتر می‌شد. اگر در مورد ضرورت کار متوازن با شرق و غرب به یک اجماع ملی رسیده بودیم و از یکسو با خوش‌خیالی، دوستان دوران سختی را در سراب طمع سرازیر شدن شرکت‌های غربی از خود نرنجانده بودیم و از سوی دیگر از همه امکانات برجام برای ایجاد منافع اساسی اقتصادی برای همه کنشگران – به شمول شعبات خارجی شرکت‌های آمریکایی - بهره برده بودیم، هم دوستان‌مان سرخورده نمی‌شدند و در دوران سختی رهایمان نمی‌کردند و هم ترامپ برای فشار حداکثری با مانع جدی سرمایه‌داران جهانی - از جمله در داخل آمریکا- مواجه می‌شد.
 فقط نیاز بود همدل و هم‌صدا از همه امکانات برای اجرای بهینه سیاست کشور در پذیرش برجام استفاده می‌کردیم.  اکنون بهترین زمان برای ایجاد این همدلی و هم‌صدایی است. موفقیت در مذاکرات اخیر وین و شکست نهایی سیاست فشار حداکثری با بازگشت آمریکا به تعهدات برجامی می‌تواند در فضای جدید سرای سیاست کشور، زمینه را برای بهترین بهره‌برداری از تمامی ظرفیت‌های برجام فراهم نموده، با اصالت دادن به روابط با همه شرکا و ایجاد توازن در روابط اقتصادی خارجی - و صد البته با تکیه بر اقتصاد مقاومتی مبتنی بر درون‌زایی و برون‌گرایی – رشد و شکوفایی بی‌نظیری را برای کشور و نسل‌های بعدی به ارمغان آورد. برنامه 25ساله با چین، روابط راهبردی با روسیه، سیاست همسایگی و اولویت همسایگان و استفاده حداکثری از تعهدات کشورهای غربی در برجام بستر مناسب برای چنین آینده‌ای است. حسبنا الله و نعم الوکیل.»

 مکث
طرحی برای ممنوعیت مذاکره مسئولان جمهوری اسلامی با مقامات آمریکا

همزمان با نزدیک شدن احیای برجام مجلس یازدهمی‌ها طرحی با موضوع ممنوعیت مذاکره مسئولان و مقامات جمهوری اسلامی با مقامات آمریکا تدوین کرده‌‌اند. طرحی که دوم تیرماه اعلام وصول شد و حالا برخی رسانه‌ها متن آن را منتشر کردند. براساس ماده واحده این طرح «از تاریخ لازم الاجرا شدن این قانون، هرگونه شروع به مذاکره یا مذاکره مسئولان و مقامات جمهوری اسلامی ایران با مقامات آمریکایی بدون اجازه و تصویب مجلس شورای اسلامی ممنوع است.» البته تبصره نخست آن نیز تأکید دارد که «اجرای احکام مقرر در این قانون رافع تکالیف قانونی در اصول هفتاد و هفتم (77)، یکصد و بیست و پنجم (125) و یکصد و سی‌ونهم (139) قانون اساسی و دیگر تکالیف قانونی درخصوص طی مراحل قانونی تصویب موافقتنامه‌ها، عهدنامه‌هاو معاهدات بین‌المللی نیست.» به این ترتیب به‌نظر می‌رسد حتی اصولگرایان نیز تلاش دارند تا مذاکرات برجام را از این طرح مستثنی کنند. جایی که پس از بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای تهران و واشنگتن باید در قالب کمیسیون مشترک برجام دور یک میز بنشینند.

جزئیات لغو تحریم‌ها در مذاکرات وین
 آنطور که در گزارش دیروز ظریف به مجلس آمده است براساس چهارچوبی که تاکنون در مذاکرات وین به‌دست آمده است، درصورت حصول توافق و بازگشت آمریکا به ۲ برجام، کلیه تحریم‌هایی که وفق برجام رفع شده بودند، مجدداً رفع خواهند شد. علاوه بر این، کلیه تحریم‌های ترامپ که درصورت استمرار عضویت آمریکا در برجام، نمی‌توانستند وضع شوند ولو به بهانه‌های دیگر نیز رفع خواهند شد. بر این اساس، طرف مقابل عنوان می دارد که در نتیجه بازگشت به برجام، تمامی تحریم‌های ذکر شده در برجام( به شمول بخشی، موضوعی یا شخصی) و نیز کلیه تحریم‌های وضع شده بعدی که مانع انتفاع ایران از آثار لغو تحریم‌های برجامی می‌شوند رفع خواهند شد.

در کدام حوزه‌ها تحریم بی‌معنا می‌شود؟
بر همین اساس و درصورت احیای برجام در نتیجه، آثار این رفع تحریم‌ها به‌صورتی خواهد بود که کلیه اشخاص غیرآمریکایی، برای اقدام و فعالیت در یازده  حوزه زیر با موانع تحریمی آمریکا روبه‌رو نخواهند بود:
1- رفع تحریم‌های مالی و بانکی 
2- رفع تحریم‌های مربوط به نفت، گاز و پتروشیمی
3- رفع تحریم‌های مربوط به بیمه
4- رفع تحریم‌های مربوط به کشتیرانی، کشتی‌سازی و بنادر
5- رفع تحریم‌های مربوط به طلا و فلزات گرانبها
6- رفع تحریم‌های مربوط به بخش خودروسازی
7-رفع تحریم‌های مربوط به نرم افزار و فلزات (تحریم برجامی) 
8- رفع تحریم‌های مربوطه به بخش‌های آهن، فولاد، آلومینیوم و مس (تحریم ترامپ)
9- رفع تحریم‌های بخش‌های ساخت و ساز، معدن، تولید، منسوجات و  بخش مالی 
10- حوزه هواپیمایی
11- صادرات فرش و اقلام خوراکی 

کدام تحریم‌های کنگره متوقف می‌شوند؟
 همچنین درصورتی که در وین توافق حاصل شود، آمریکا اجرای قوانین کنگره به شرح زیر را متوقف خواهد کرد؛    قانون مجوز دفاعی سال ۲۰۱۲م    قانون کاهش تهدید ایران و حقوق بشر سوریه سال ۲۰۱۲م.
  قانون آزادی ایران و مبارزه با اشاعه    قانون تحریم‌های ایران در مورد قوانین لغو روادیدو قانون مبارزه با دشمنان آمریکا از طریق تحریم (کاتسا)ایالات متحده متعهد است که هیچ‌یک از مفاد این قوانین اجرای کامل تعهدات برجامی توسط آمریکا را خدشه‌دار نکند.   این بدان معناست که هر دو قانون بر اجرای کامل تعهدات برجامی آمریکا بلااثر خواهند بود. چنانچه خلاف آن ثابت شود، در واقع نقض تعهدات آمریکا ذیل برجام تلقی خواهد شد، که می‌تواند با واکنش جمهوری اسلامی ایران براساس حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و۳۶ برجام مواجه شود.

کدام فرمان‌ها ملغی می‌شوند؟
آمریکا همچنین درصورت توافق کامل فرمان‌های اجرایی مربوط به قبل از برجام   و همچنین شناسایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به‌عنوان به اصطلاح «سازمان تروریستی خارجی» را  ابطال خواهد کرد.

خروج هزار شخص حقیقی و حقوقی از لیست تحریم‌ها 
علاوه بر این بیش از هزار شخص حقیقی و حقوقی فرد، نهاد، کشتی و هواپیما شامل تمامی بانک‌ها و مؤسسات مالی (به جز یک مورد) تمامی شرکت‌های بیمه‌ای،  تمامی شرکت‌های نفتی، پتروشیمی و پالایشگاه‌های ایرانی،  اغلب شرکت‌های حمل‌ونقل، کشتیرانی و کشتی‌سازی،  اغلب شرکت‌های بزرگ در زمینه فلزات،  سازمان انرژی اتمی و شرکت‌ها و مؤسسات پژوهشی وابسته به آن از فهرست تحریم‌های آمریکا خارج می‌شوند.

آمریکا حاضر به لغو این تحریم‌ها نیست
در گزارش وزارت خارجه آمده است: در عین حال آمریکا حاضر به رفع بخشی از تحریم‌های خود، شامل «تحریم‌های اولیه» که افراد و نهادهای آمریکایی را از مبادلات اقتصادی با ایران منع می‌کند و از سال‌های آغازین انقلاب اسلامی برقرار و به‌تدریج انباشته شده است، و نیز فهرستی از افراد و نهادهای ایرانی که به بهانه‌های غیرهسته‌ای وضع شده‌اند (مثل به‌اصطلاح تروریسم، موشکی، حقوق بشر و...) نیست و جمهوری اسلامی ایران نیز اساساً هیچ‌گاه در مورد این موضوعات مذاکره نکرده و نمی‌کند. لازم به یادآوری است که مذاکرات وین با کشورهای 4+1 و از طریق آنان با آمریکا، صورت گرفته است. مذاکرات غیرمستقیم سختی‌ها و محدودیت‌های خود را دارد: زمان‌بر است، و به سادگی در معرض سوءتفاهم قرار می‌گیرد. با این حال با توجه به سیاست اصولی کشور مبنی بر عدم‌مذاکره مستقیم با آمریکا، تلاش شد با استفاده از مذاکرات مستمر و طولانی با بقیه اعضای برجام و تبادل مرتب متون کتبی، حتی الامکان راه هرگونه سوءتفاهم و یا سوءاستفاده بسته شود.