نفس تالاب‌ها در داغ‌ترین سال ایران به شماره افتاده

زهرا رفیعی- خبرنگار

سطح تالاب‌های کشور با گرم‌تر‌شدن هوا کاهش یافته است. تالاب‌ها و رودخانه‌های منتهی به پایین‌دست که روزگاری دائمی بودند و در تمام سال پرآب، حالا به نهر‌های باریک یا بستری کاملا خشک تبدیل شده‌اند. تابستان داغ امسال بی‌تردید جان بسیاری از تالاب‌های کشور را خواهد گرفت. چون به‌گفته کارشناسان، 50درصد تالاب‌های کشور محدودیت شدید منابع آب را تجربه می‌کنند و در سال خشک جاری حال بیشتر آنها وخیم‌تر می‌شود.
در روزهای اخیر خبرهای زیادی از خشک‌شدن تالاب‌های مهم کشور منتشر شده است. صدها هزار ماهی در هورالعظیم از بی‌آبی جان دادند و گاومیش‌های روستاییان در بستر گلی و خشک تالاب فرو رفتند. با افزایش دمای بی‌سابقه هوا و تبخیر آب، کاهش نزولات آسمانی و رهاسازی بخشی از آب تالاب آلماگل برای مزارع پرورش ماهی و اراضی کشاورزی، مساحت این تالاب بین‌المللی گنبد کاووس نیز کاهش یافته است. تالاب آق‌گل ملایر هم زودتر از همیشه خشکید و بخش عمده‌ای از تالاب انزلی نیز خشک شده است. خشکی تالاب‌ها اما به تشدید انتشار گردوخاک منجر می‌شود که شروع فاجعه‌ای فراگیرتر است.
خشکسالی تنها عامل از بین رفتن تالاب‌ها نیست. برهان ریاضی، پژوهشگر تالاب در گفت‌و‌گو با همشهری می‌گوید: خشکسالی و ترسالی و بی‌نظمی‌های جوی در مناطق خشک به‌خصوص فلات مرکزی ایران از گذشته بوده و هنوز ارتباط معناداری بین پدیده‌های گرمایش زمین و تغییر اقلیم و افزایش خشکسالی پیدا نشده است. این فلات همیشه با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده است و گیاهان و جانوران فلات خود را با آن وفق داده‌اند. اما چیزی که باعث ایجاد مشکل برای تالاب‌ها شده، از بین رفتن پوشش گیاهی است. در گذشته‌های دور در فلات مرکزی به‌ندرت با سیل مواجه می‌شدیم. ولی الان بارش‌ها حتی اگر به میزان کم ببارد، به سیل تبدیل می‌شود.
به‌گفته این پژوهشگر تالاب‌ها، دستکاری و تخریب محیط‌زیست باعث شده که طبیعت ایران توان مقاومت در برابر ناملایمات را نداشته باشد. نیزارهای تالاب‌ها، ساقه‌های زیرزمینی دارند که خشکسالی‌های دوسه‌ساله را تحمل می‌کنند و با کوچک‌ترین بارش دوباره جان می‌گیرند. اما الان دیگر چنین اتفاقی نمی‌افتد. چون پوشش گیاهی که قطرات درشت باران کویری را در خود نگه دارد از بین رفته است و سفره‌های آب زیرزمینی و چشمه‌های پایین‌دست دیگر تغذیه نمی‌شوند.
99درصد تالاب‌ها در پایین‌ترین بخش حوضه‌های آبریز قرار دارند و به اعتقاد این متخصص تالاب‌ها، هم‌اکنون تمام آب در بالادست حوضه برداشت می‌شود و بارگذاری جمعیت‌، صنعت و کشاورزی به شکل موجود فشار بر تالاب‌ها را اضافه کرده است. برهان ریاضی می‌گوید: کشاورزی به شکل کنونی 70درصد هدررفت آب دارد. هر قطره آب هم اگر به زمین نفوذ کند با چاه عمیق و نیمه‌عمیق و موتور پمپ برداشت می‌شود.
حوض سلطان در جنوب قریه تهران هم دیگر به نمکزاری دائمی تبدیل شده‌ که احیای آن در خیال هیچ مدیری نمی‌گنجد. از تالابی که روزگاری کویر مرکزی ایران را با رودهای کرج و جاجرود به دریاچه تبدیل می‌کرد، حالا دیگر خاطره‌‌ای در ذهن بزرگ‌تر‌ها باقی مانده است.
برهان ریاضی، پژوهشگر تالاب‌ها به همشهری می‌گوید: آینده تالاب‌های کویری ایران هم همچون حوض سلطان است. دیری نخواهد گذشت که گاوخونی نیز به خاطره‌ها بپیوندد. آن بخش از تالاب‌ها که به‌زور پساب‌های شهری و روستایی زنده مانده‌اند هم سرنوشت خوبی ندارند. تالاب کویری میغان هم‌اکنون با تصفیه ناقص فاضلاب شهر اراک، اندک آبی در خود دارد. همه تالاب‌های موجود در فلات مرکزی از طشک و پریشان و بختگان نیز تالاب‌هایی هستند که در گذشته‌های دور زنده بودند. تالاب‌های ساحلی هم سرنوشت خوبی ندارند و درگیر آلاینده‌ها، تالاب‌خواری و تبدیل اراضی تالابی به کشاورزی و پس از آن ویلاسازی در بستر تالابی شده‌اند.
از میان 143تالاب شناخته‌شده کشور، برای 18تالاب برنامه مدیریت زیست بومی تدوین و ابلاغ شده است. برای دو تالاب انزلی و میانکاله به‌دلیل اهمیت اکولوژیک و تأثیر اقتصادی که بر حیات ساکنان حاشیه آن دارند، برنامه مجزا نوشته شده است.
به‌گفته علی ارواحی، مشاور مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، وضعیت 50درصد تالاب‌های کشور به‌دلیل محدودیت شدید منابع آبی مطلوب نیست. او نیز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: 143تالاب در کشور شناسایی شده که اطلاعات دقیق و کافی در مورد همه آنها وجود ندارد. 25تالاب در رامسر سایت به ثبت جهانی رسیده‌اند. هورالعظیم، کافتر، پریشان، هامون، بختگان و... با کم‌آبی شدید مواجهند و برخی از تالاب‌ها مثل شادگان، انزلی، خلیج گرگان، میانکاله، مریوان و... هم با آلاینده‌ها آسیب می‌بینند.
شرایط نامساعد تالاب‌ها درحالی وخیم‌تر می‌شود که به اعتقاد این متخصص تالاب‌ها، پشتوانه‌ قانونی خوبی برای حفاظت از حقابه پاکیزه تالاب‌ها وجود دارد اما در عمل، وضعیت تالاب‌ها پایدار نیست. او در مورد دلایل این ناپایداری می‌گوید: ارزش‌ها و کارکرد‌های تالاب‌ها به خوبی شناخته نشده و سیاستگذاران و تصمیم‌گیران این ارزش‌ها را باور ندارند. درصورتی که وقتی تالاب خشک شود، شاهد ریزگرد خواهیم بود و به تبع آن شرایط بهداشت، سلامت و نشاط شهروندان به خطر می‌افتد. فرصت‌های شغلی نیز از دست می‌رود و نرخ مهاجرت افزایش می‌یابد. با از بین رفتن تالاب‌ها در میان‌مدت، بهره‌برداری‌ از منابع در بخش کشاورزی نیز که رقیب تالاب‌ها‌ست با تهدید جدی روبه‌رو می‌شود. درحالی‌که متولیان نمی‌دانند افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها چالش میان‌مدت کشاورزی است.
او تبدیل حقابه تالاب‌ها به‌عنوان مطالبه مردمی و نویسندگان برنامه هفتم توسعه را ضروری می‌داند و می‌گوید: برنامه هفتم توسعه به‌زودی تدوین و تصویب خواهد شد و نگاه و مطالبه اجتماعی می‌تواند بر تصمیم مسئولان در مجلس و سازمان برنامه و بودجه در حفظ تالاب‌ها مؤثر باشد.