روز اضافه برداشت از منابع زیستی ایران

آیلین جوادی- پژوهشگر محیط‌زیست

شاید با عبارت «روز اضافه برداشت از زمین» یا «روز تخطی از زمین» آشنا باشید. این روز در تقویم محیط زیستی به رویدادی اشاره دارد که مصرف منابع زیستی زمین از ظرفیت تجدید‌پذیری آن پیشی می‌گیرد. تاریخ این رویداد بسته به عوامل مختلفی چون سبک زندگی بشر، منابع طبیعی و اقتصاد متغییر است. سال 2018، تاریخ این رویداد از 22 آگوست به اول آگوست (10 مرداد)، سال 2019 به 29 جولای (7مرداد) و سپس با همه‌گیری کرونا در سال 2020 به 22آگوست (31 مرداد) تغییر کرد. سال‌جاری میلادی نیز زمان این رویداد 29 جولای تعیین شد.
تعیین تاریخ دقیق روز اضافه برداشت از زمین محاسبه پیچیده‌ای دارد و توسط نهاد مستقل شبکه ردپای جهانی (Global Footprint Network) بر مبنای2شاخص کارآمد «ردپای اکولوژیک» و «ظرفیت زیستی» صورت می‌گیرد.  اینگونه که تعداد روزهای یک‌سال معین که ظرفیت زیستی زمین بتواند پاسخگوی ردپای اکولوژیک بشر باشد، محاسبه می‌شود. «ماتیز واکرناگل»، ‌معرف این مفهوم، روز اضافه برداشت از زمین را به خرج کردن بودجه یک‌سال، پیش از موعد مقرر تشبیه کرد. بودجه منابع زیستی «تجدیدپذیر» زمین برای 365 روز تعریف شده اما بشر ممکن است آن را در 234مین روز سال به‌طور کامل مصرف ‌کند و اگر در روزهای باقی‌مانده، مصرف به همان روند قبل باشد، زمین فرصت احیای منابع را نخواهد داشت. این دقیقا اتفاقی است که رخ داده و بشر اصل سرمایه زیست‌کره را بدون توجه به قابلیت بازتولید، استفاده کرده و با کسری اکولوژیک روبه‌روست. آثار این اضافه برداشت همین حالا به صورت فرسایش خاک، خشکسالی، بیابان‌زایی، جنگل‌زدایی، کاهش حاصلخیزی زمین‌های زراعی، بیداد پسماند و آلودگی پلاستیکی، چرا و صید بی‌رویه، انقراض گسترده گونه‌های گیاهی و جانوری و گرمایش جهانی مشهود است. مفهوم اضافه برداشت از منابع زیست‌کره تصویر روشن و اجمالی از  مصرف‌گرایی ‌ارائه می‌کند. به همین دلیل است که ‌«روز اضافه برداشت از منابع طبیعی کشورها» مورد توجه قرار گرفت. از 195 کشور جهان، 134 کشور روز اضافه برداشت دارند. قطر و لوکزامبورگ زودتر از دیگر کشورهای جهان در دومین ماه از سال‌جاری میلادی تمامی بودجه منابع زیستی تجدید‌پذیر خود را خرج کردند امارات، کویت، آمریکا، استرالیا، دانمارک و بلژیک در جایگاه بعدی و سومین ماه از سال 2021 اصل سرمایه زیستی کشورشان را استفاده کرده‌اند.طبیعت اما تا جایی توانایی برآورده کردن نیازهای بشر را دارد که مصرف، با ظرفیت قابل تحمل زمین و ظرفیت تجدیدپذیری زیست‌کره همخوان باشد. اگر سبک زندگی یا میزان مصرف‌گرایی انسان‌ به اندازه یک شهروند آمریکایی یا اماراتی بود به 4کره زمین دیگر برای تامین تقاضای بشر نیاز بود. اکنون 75کشور در نیمه اول  و 59 کشور در نیمه دوم سال‌جاری بودجه خود از سرمایه زیستی را خرج می‌کنند. ایران لب مرز است  و در روز 30ام ازششمین ماه سال‌جاری میلادی، منابع طبیعی تجدیدپذیر را به تمامی مصرف کرده است. در مقایسه با سال 2020، روز اضافه برداشت از منابع زیستی ایران نیز 5 روز جلوتر افتاد. برآورد می شود ایران 3 برابر بیش از منابع تجدیدپذیر زیستی موجود خود طی یک‌سال استفاده می‌کند که به معنای ناپایداری در اکوسیستم‌های آبی و خشکی است. اما پایداری منابع زیستی تحت تاثیر الگوهای فکری و سیاست‌های اتخاذ شده در سطوح مختلف جهانی، منطقه‌ای، ملی و فردی قرار دارد. ردپای اکولوژیک ایران در بخش‌های مختلف اقتصادی از نیمه قرن به بعد روندی صعودی داشت در حالی که ظرفیت تجدیدپذیری منابع طبیعی و ظرفیت زیستی کاهش یافته است. افزایش میزان کربن و وضعیت منابع آب زیرزمینی بارزترین نمونه هستند. براساس مطالعات علمی، سرانه ظرفیت زیستی ایران در پهنه‌ آبی 0.06 است و ‌این رقم برای قاره آسیا 0.09 و در مقیاس جهانی 0.16 است. به گفته کارشناسان راه حل بهبود این وضعیت در بهینه کردن الگوی تولید و مصرف انرژی، مدیریت پسماند، بازیافت و بازچرخانی آب، به‌کارگیری تکنولوژی روز، نوسازی زیرساخت‌ها و افزایش بهره‌وری است که مستلزم تغییر چارچوب فکری در سطوح مختلف جامعه است.